2-mavzu: Moliyaviy siyosat Reja: Moliyaviy siyosatning mazmuni va tamoyillari

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari)

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat:

• 
  byudjet siyosati;
  
• 
  soliq siyosati;
  
• 
  pul siyosati;
  
• 
  kredit siyosati;
  
• 
  baho siyosati;
  
• 
  investitsion siyosat;
  
• 
  ijtimoiy moliyaviy siyosat;
  
• 
  boj siyosati.
  

O’z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning vositasi bo’lib hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni o’ynaydi. Bir vaqtning o’zida davlat siyosatining boshqa - milliy, geosiyosat, harbiy - yo’nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha besh yo’nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig’indisi (majmui) davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida xizmat qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida boshqaruvning yuqori (oliy) organlariga tegishlidir. Mamlakatning subyektlari darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari cheklangan va mahalliy hokimiyat organlarining funktsiyalari unchalik katta emas. Ularning bu funktsiyalari byudjet va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlarining
funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq aniqlanadi. O’zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo’lishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari funktsiyalarini, mamlakat subyektlari funktsiyalarini, byudjet federalizmi printsiplarini, byudjet jarayoni subyektlarining huquq va majburiyatlarini va h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda kontsentratsiya qilinadigan (to’planadigan) YaIM hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining o’zaro munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli darajadagi byudjetlar o’rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yo’llarini aniqlashda va h.k.larda ifodalanadi.
Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o’z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo’lida kontsentratsiya qilingan (to’plangan) pul mablag’larining harakati o’z ifodasini topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo’naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta’minlaydigan mablag’lardan ko’p mablag’ talab etsa, davlat qo’shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo’llashga majbur bo’ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik va mol-mulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo’nalishi) hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo’lgan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi:

• 
  soliqlarsiz davlatning faoliyat ko’satishi mumkin emas;
  
• 
  soliqli undirish qat’iy o’sish tendentsiyasiga ega;
  
• 
  oqilona soliq ostonasidan o’tilganidan so’ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi - iqtisodiyotning o’z-o’zidan buzilishi (emirilishi) sodir bo’ladi;
  
• 
  tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o’rnatilmog’i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi;
  
• 
  soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi;
  
• 
  iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar o’lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning iqtisodiy o’sishi to’xtaydi;
  
• 
  soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo’lishi va barcha takror ishlab chiqarish subyektlari uchun teng bo’lishi kerak;
  
• 
  soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo’lmasligi lozim. Faqat, jumladan, individual daromadlarning o’sishida ifodalangan milliy boylikning o’sishi soliqqa tortiladigan bazaning (asosning) barqaror o’sishini ta’minlashi mumkin;
  
• 
  qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda soliqlarning summar o’lchovi barqaror o’sish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o’zining majburiyatlarini buzishni boshladimi, kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o’tishni boshlab, byudjetning daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi;
  
• 
  soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo’lmog’i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa tortish ob’ektlarini ko’paytirish, ko’p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo’yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarimalarning o’sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to’lovchini kasod deb e’lon qilish va h.k. yo’llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi;
  
• 
  soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) iste’molchisi gardaniga (zimmasiga), ya’ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy tirikchilik darajasida daromadga ega bo’lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste’molning nisbatan bir xil darajasiga asoslangan;
  
• 
  egri (bilvosita) soliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining asosiy qismidan jamg’armalar olib qo’yiladi va bu, o’z navbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Egri (bilvosita) soliqlardan voz kechgan AQSh tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir;
  
• 
  egri (bilvosita) soliqlarni sog’liq uchun zararli bo’lgan tovarlar, zebu-ziynat buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir qancha o’ziga xos bo’lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
  
• 
  daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo’lib hisoblanishi (xizmat qilishi) kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish printsiplariga asosan qurmoq lozim.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a’zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag’batlantirilishini (motivatsiya qilinishini) olib qo’yadi, ya’ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bo’ladi - yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi (toraytiradi), jamiyatda iste’mol darajasi pasayadi va bu narsa, o’z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o’sish bazalarining (asoslarining) pasayishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo’nalishlaridan) yana biri pul siyosatidir. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan qismi qog’oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to’ldiriladi (tiklanadi). Va aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq bo’lsa, yo pul massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. Tabiiy ravishda, bu variantlarning barchasi mamlakatning qonunchiligiga ham bevosita bog’liq - mamlakatda xorijiy valyutaning muomalada bo’lishiga ruxsat beriladimi yoki yo’qmi, milliy valyuta konvertatsiya qilinadimi yoki yo’qmi? va h.k.
Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul birligiga nisbatan milliy pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.
Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining tarkibiy qismlaridir (yo’nalishlaridir). Emission siyosat muomala uchun zarur bo’lgan pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo’nalishga ega. Bu yo’nalish byudjet daromadlarini ko’paytirishdir. Ana shu yo’nalish alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki ma’lum bir miqdoriy chegaradan o’tilganidan so’ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta’sirchan) bo’lib qoladi, ya’ni byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo’lishi mumkin. Agar qandaydir bir sabablarga ko’ra davlat o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi turaolmaydi va milliy boylikdan mahrum bo’lib qolish mumkin (o’zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni sotib olish va h.k.lar orqali).
Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) bo’lib, uning namoyon bo’lishi mamlakatning krediti tizimi orqali amalga oshiriladi. Kredit tizimi ssuda kapitalining faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. O’z navbatida, ssuda kapitali takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning muhim sharti hisoblanib, aylanma mablag’larni to’ldirish va investitsiyalar uchun
mablag’larning qarzga olinishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning kredit sektori o’rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasining darajasi jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. U asossiz darajada yuqori bo’lsa, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:

• 
  kreditlarning qaytarilmasligi;
  
• 
  ishlab chiqarish sektori va xizmatlar sektorida mahsulotlar narxining o’sishi;
  
• 
  qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida soliqqa tortiladigan bazaning qisqarishi;
  
• 
  ishlab chiqarishning qisqarishi;
  
• 
  takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromadlariningpasayishi natijasida ichki iste’mol bozorining torayishi.
  

Aksincha, kreditning arzonlashuvi ishlab chiqarishning sog’lomlashuviga, tovarlar massasining ortishiga, tovarlar va xizmatlar bahosining pasayishiga va ana shularning natijasida esa, takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromadlarining oshishiga, soliqqa tortish bazasining kengayishiga va buning oqibatida byudjet daromadlarining ko’payishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida davlatning baho siyosati monopol tovar va xizmatlar bahosi va tarifining korrektivka qilinishi (o’zgartirilishi) orqali ifodalanadi. Yer osti boyliklari, suv havzalari, temir yo’llar, elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol egaligidadir. Bu tarmoqlar tovarlari va xizmatlari bahosining o’sishi (ortishi) milliy xo’jalik barcha boshqa sektorlarida baholarning o’sishiga olib keladi. Bu erda bog’lanish shunchalik ayonki, hech qanday izohga hojat yo’q. Shuning uchun ham baho siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili bo’lib hisoblanadi.
Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo’nalishlaridan) biri bo’lib, u eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotining real sektoriga o’z va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlarni yaratish bo’yicha tadbirlar kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasini boshqarishning turli darajalarida amalga oshiriladi. Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotiga investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish (joylashtirish), mamlakatdan kapitalning “qochib” ketmasligi va aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi.
Ijtimoiy moliyaviy siyosat Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining huquqlarini moliyaviy jihatdan ta’minlash bilan bog’liq. Hozirgi paytda bu siyosat, o’z navbatida, pensiya siyosati, immigratsion siyosat, aholi ayrim ijtimoiy guruhlariga moliyaviy yordam ko’rsatish siyosati va boshqa siyosatlarni o’z ichiga oladi.
Boj siyosatini moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida qarash bilan birgalikda uni soliq va baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida e’tiborga olish kerak. Chunki soliqlar va bojlar (boj yig’imlari) tovar va xizmatlarning bahosiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida boj siyosati mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos bo’lgan usuliga ham egadir. Usulning o’ziga xosligi shundaki, bu siyosat bir tomondan, mamlakat ichki bozoriga import qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni kengaytirishi yoki cheklashi, ikkinchi tomondan esa, mamlakatdan tovarlar va xizmatlar eksportini rag’batlantirishi yoki unga to’sqinlik qilishi mumkin. Masalan, mamlakatda o’xshashi bo’lmagan texnologik asbob-uskunani import qilishga 20% li boj yig’imi o’rnatilsa, bu narsa mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilarning investitsion imkoniyatlarini kamaytiradi, ichki ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini pasaytiradi, import qilinadigan mahsulotlarning salmog’ini oshiradi.
Har qanday mamlakatning boj siyosati bumerang harakatiga egadir. Chunki boj undirishning cheklovchi yoki rag’batlantiruvchi stavkalarining joriy etilishi xuddi shunday javob choralarining qo’llanilishi bilan kuzatiladi. Boj siyosati yo’nalishining tanlanishi mamlakatning iqtisodiy ahvoliga mos kelishi kerak. Agar biz bugun oziq-ovqat va kundalik ehtiyoj tovarlarining import qilinishiga bog’liq bo’lsak, bu boj stavkalarida o’z aksini topmog’i lozim. Ammo boj stavkalari rag’batlantiruvchi bo’lsa, u holda mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar xorijiy tovarlar bilan raqobat qila olmay qoladi.
Umuman olganda, aksariyat hollarda mamlakatning boj siyosati bojxona bojlari va to’lovlarini oshirishga yo’naltirilgan byudjet siyosatiga bog’liq bo’ladi.
Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) ilmiy jihatdan asoslangan, ma’lum bir maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan, muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish subyektlarining manfaatlariga zid bo’lmaydigan bo’lishi kerak. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat ichki va tashqi qarzlarining kamayishiga, davlatning oltin-valyuta zahiralarining ortishiga, inflyatsiyani jilovlashga, byudjet defitsitining kamayishiga, YaIM ko’payishiga, mamlakat tovarlari raqobatbar-doshligining kuchayishiga olib kelmog’i lozim.

2.