4. Embrional rivojlanish davri. Bu davr zigota hosil bo’lishidan boshlanib tug’ulgunga yoki tuxum qobiqlaridan chiqqunga qadar davom etadi.
Embrional davri zigota, maydalanish, blastula, gastrula, orgonogenez bosqichlariga bo’linadi. Zigota ko’p hujayrali organizmning bir hujayrali bosqichidir. U tuxum va urug’ hujayraning qo’shilishi natijasida hosil bo’ladi. Zigota davri juda qisqa vaqt davom etib, bunda sitoplazma moddalarining qayta taqsimlanishi, qutblanishi va oqsil sintezi kuzatiladi. Zigota hosil bo’lgandan bir necha soatdan so’ng maydalanish bosqichi boshlanadi. Hujayralar mitoz usuli bilan bo’lina boshlaydi, lekin bo’lingan hujayralar o’smaganligi uchun hosil bo’lgan hujayralarning o’lchami tobora maydalashib boradi.
Zigotaning qanday maydalanishi tuxum hujayrada sariq moddaning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Sarig’i kam va sitoplazmada bir xil taqsimlangan bo’lsa, zigota to’liq va bir tekis maydalanadi. Bunga lansetnikning rivojlanishi misol bo’ladi. Agar sariq modda ko’p bo’lib, hujayrada notekis taqsimlansa, zigotaning maydalanishi ham to’liq bo’lmay, notekis bo’ladi. Bunday rivojlanish sariq moddasi ko’p bo’lgan qushlar tuxum hujayralarida kuzatiladi (6-rasm).
6-rasm. Baqa (A), qush (B) tuxum hujayralari maydalanishining dastlabki bosqichlari, triton (V) embrionining rivojlanishi. A-maydalanishning ketma-ket keladigan 2, 4-8 blastomer bosqichlari ko’rinib turibdi, B-qushlar tuxum hujayrasida sitoplazmaning yadro joylashgan faol yuza qismigina maydalanadi; V-1-blastula; 2-gastrula; 3-nerv plastinkasi; 4-xorda; 5-mezoderma; 6-ektoderma; 7-endoderma.
Maydalanishni lansetnik misolida ko’rib chiqamiz (7-rasm). Zigota dastlab meridian bo’ylab bo’linadi va bir-biriga teng ikki hujayra hosil bo’ladi. Bular blastomerlar deb ataladi. Ikkinchi bo’linish avvalgi tekislikka perpendikulyar yo’nalishda kechadi, natijada 4 ta blastomer hosil bo’ladi. Meridian va ekvator yo’nalishidagi bo’linishlar ketma-ket takrorlanaveradi va hujayralar tobora maydalashib boradi. Maydalanish blastulaning hosil bo’lishi bilan tugallanadi. Blastula sharsimon shaklda bo’lib, uning devori bir qavat hujayralardan tashkil topadi va blastoderma deb ataladi. Blastulaning ichi suyuqlik bilan to’lgan bo’ladi.
