2-mavzu. Urug‘-qabila va milliy dinlar reja

Daosizm - Eramizdan oldingi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo‘lgan yarim falsafiy, yarim diniy, sinkretik ta’limot. Uning tub goyasi moddiy olamdagi buyum va hodisalar turli-tumanligining mohiyatini ta’minlovchi, ularning mavjudlik sababi va manbaini tashkil etuvchi "dao" to‘g‘risidagi tasavvurlardan iborat. Eramizning II asriga kelib bu ta’limot asosida diniy qarashlar ham shakllangan va u daosizm nominn olgan. Bu din qadimgi dune faylasufi Dao Szi nomi bilan bog‘liq "Dao de szin" kitobidagi ta’limotga asoslangan.

Daosizmda moddiy olam haqida sodda dialektika elementlari ham mavjud. U dunyodagi barcha buyum va hodisalar o‘zgarishda, xarakatda, ba’zi narsalar tiklansa, boshkalari so‘nadi, deb g‘oyat to‘g‘ri ta’lim beradi.

Ammo kohinlar bu ta’limot asosiga diniy g‘oyalarni qo‘yib, g‘oyat ko‘p ruh va xudolarga ibodat qilishdan iborat diniy tizimni yaratdilar. Bu din kohinlari "daos" nomi bilan yuritilgan. Ular uchun rohiblik, darveshlik qilishdan tashqari, oila qurish ham man etilmagan.

SHu tariqa daosizmda olamni boshqaruvchi uch xudolikdan iborat xudolar pantioni - qarorgohi (SHan di, Dao szi, Pan gu) paydo bo‘lgan.

Daolik bir jihatdan shamanizm va folbinlik bilan bog‘liq edi, chunki qadimgi davolash uslublari falsafa, ayniqsa, dao falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. SHamanlar davolash uslublarida inson tanasidagi jarayonlarni tashqi fazoviy kuchlar, har xil ruhlar ta’siri bilan bog‘lab, jodugarlik va sehrdan keng foydalanganlar.

Dao nazariyasi mil. av. IV-III asrlarga kelib rivojlana boshladi. Ijtimoiy-siyosiy masalalar va axloq daolik uchun unchalik muhim emas edi. Biroq daolik vakillari birinchi bo‘lib borliq, tabiat, koinot haqidagi tushunchalarni ishlab chiqa boshladilar. Xitoydagi faylasuflar akademiyasida daolik nazariyotchilari Tyan Pen, Sun Szyan, In Ven, SHen Dao, Xuan YUan va boshqalar to‘plangan bo‘lib, u erda o‘z fikrlarini olg‘a surib, beto‘xtov munozaralar olib bordilar va risolalar yozdilar. Ularning yozgan asarlari hozirgi kungacha saqlanmagan bo‘lsa-da, ularning fikrlari daolikning asosiy manbasi sanaladigan "Dao de szin" risolasida o‘z aksini topgan. Mazkur risola muallifi, an’anaga ko‘ra, Lao-Szi hisoblanadi.

Lao-Szi mil.av. III asr o‘rtalarida yashagan deb taxmin qilinadi. Uning ta’limotiga ko‘ra, tabiat, jamiyat va butun borliqning asosi Buyuk Dao hisoblanadi. Dao – yo‘l, haqiqat, tartib demakdir. Dao haqidagi ta’limot konfutsiylikda bo‘lgan. CHunki dao to‘g‘risidagi fikrlar konfutsiylik va daolik shakllanishidan ancha oldin vujudga kelgan, shuning uchun ham har ikki ta’limotda bu narsa o‘z aksini topgan. Dao - ijtimoiy me’yorlar, intizom va axloqning yig‘indisidir. Daolik vakillari esa, daoga boshqacharoq qaraganlar. YA’ni, ular uchun dao umumiy tabiat qonuni, boshlanish va tugashning asosidir. Dao to‘g‘risidagi fikrlar umumlashtiriladigan bo‘lsa, dao - butun borliq demakdir. Daoni hech kim yaratmagan, barcha narsalar daodan kelib chiqqan va unga qaytadi. Dao hech kimga ko‘rinmaydi, sezgi a’zolari uni ilg‘ay olmaydi. Nimani ko‘rish, eshitish, sezish, anglash mumkin bo‘lsa, u dao emas.

Daolik ta’limotining asosiy mohiyatlaridan biri bu dao va u bilan aloqador tabiat falsafasi hamda kosmogoniya masalalaridir. Ikkinchi asosiy nuqta mavjudlik, hayot va o‘limning nisbiyligi va shunga bog‘liq holda uzoq yashash, abadiy hayotga erishish tushunchasidir. Milodning birinchi asri – Xan davriga kelib, abadiy hayot masalasi daolik olimlarining asosiy muammosiga aylandi. Uchinchi va so‘nggi masala u vey prinsipidir. Daolik falsafasining mana shu uch ta’limoti Xan asriga kelib daoliknining shakllanishiga asos bo‘ldi.

Milodiy II asrga kelib daolikda yangi sektalar paydo bo‘ldi. Ulardan biri "Taypindao" (buyuk tenglik ta’limoti) bo‘lib, uning asoschisi CHjan Szue hisoblanadi. U xalq orasida sehr-jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi hamda kishi umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuhrat topdi. Uning atrofiga ko‘plab odamlar yig‘ildilar. CHjan Szue odamlarni 36 jangovor guruhga bo‘lgan. Katta guruhlarga "da fan" katta sehrgarlar, kichik guruhlarga "syao fan" kichik sehrgarlar boshliq etib tayinlanganlar. Sektada yuqori boshliq CHjan Szue (buyuk osmon rahnamosi) sanaladi. Uning ikki ukasi buyuk er rahnamosi va buyuk inson rahnamosi deb talqin qilinadi. Bu uchtalik daosizmning osmon, er va inson birligi ta’limotining ramziy ko‘rinishi edi. "Taypindao" sektasi ta’limoti "Taypinszin" kitobiga asoslanadi.

"Udoumidao" (Besh dou guruch ta’limoti) sektasi ham mavjud bo‘lib, uning asoschisi mashhur daochi CHjan Dao Lin bo‘lib, doaolik ibodatxonasining asoschisi hisoblanadi.

Daolik milodiy asrning birinchi ming yilligi davomida buddaviylik va Konfutsiylik bilan raqobatlashib keldi. Milodning VI asriga kelib, daolik konfutsiylikdan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi. XIII asrdan boshlab Daolik ta’limotining aniq asoslarga ega emasligi va ilk davrdagi yuksak ta’limotlari turli xurofotlar bilan almashgani tufayli inqirozga yuz tuta boshladi.

XX asr boshlariga kelib, Xitoyda turli daolik sektalariga qarshi kurash boshlandi. XX asrning ikkinchi yarmida Dao tarafdorlari juda ozchilikni tashkil qildi. Ushbu kichik guruhlar monaxlar, targ‘ibotchilar va bashoratchilarni o‘z ichiga olgan.

Daosizm dastlab mulkdorlar hokimiyatiga qarshi bo‘lib, kambag‘allar manfaatini himoya qilgan . Keyinchalik esa u hukmron sinflarning g‘oyaviy quroliga aylangan. Man’chjurlar sulolasi Sin hukmronligi davrida (1644-1911) daosizm diniy ta’limoti inqirozga uchragan. Hozirgi vaqtda daosizm diniga e’tiqod qiluvchilar juda kamchilikni tashkil etadi.