2-mavzu. Xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar va utilitalar. Reja

---

2. Xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar va utilitalar. Reja 
2-mavzu. 
Xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar va utilitalar.
Reja:
1.
Xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar va utilitalar.
2.
Disklarni defragmentatsiyalash. Rezerv nushalash amali (Backups). Dasturiy ta'minot 
litsenziyasi. Foydalanuvchi interfeysi. Dasturiy ta'minot ishonchliligi.
Xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar va utilitalar.
Tizim dasturlar
– kompyuterning ishlashi uchun zarur bo’lib, u kompyuterning ishlashini 
boshqaradi, uning turli qurilmalari orasida muloqatni tashkil qiladi. Kompyuterdan foydalanishni 
osonlashtiruvchi tizim dasturning yadrosi - 
(1) operasion tizimlardir.
Operasion tizim foydalanuvchi va kompyuter orasida bevosita muloqat o’rnatishni, kompyuterni 
boshqarishni, foydalanuvchi uchun qulaylik yaratishni, kompyuter resurslaridan oqilona 
foydalanish va xokazolarni ta’minlovchi dasturlardir. Masalan, UNIX, MS DOS, OS/2, Linux, 
WINDOWS, MACINTOCK va boshqalar. Bunday tashqari 
xizmat qiluvchi dasturlar
mavjud.
U dasturlar – 
(2) utilitlar
deb atalib, yordamchi amallarni bajarib, kompyuter ishlashini 
qulaylovchi dasturlardir. (Antivirus dasturlari, arxiv dasturlar, kompyuterni diagnostika qiluvchi 
dasturlar va h.k.)
(3) Drayverlar
- tizim dasturlarda muhim o’rin egallovchi dasturlardan biridir. Drayverlar tashqi 
qurilma bilan ishlash imkoniyatini yaratadi, ya’ni yangi ma’lumot almashish protokoli ni 
o’rgatadi, OT ning imkoniyatlarini kengaytirib beradi. Masalan, OT da rus alfaviti bilan ishlay 
olamiz .
(4) Qobiq dasturlar
- foydalanuvchining kompyuterdagi ishini qulayroq va ko’rgazmali tashkil 
etadi. Bir qator qo’shimcha servis xizmatlarni taqdim etadi. Masalan , DOS – NC, Windows-3.1, 
Norton disktor, Norton Navidator.
OT tarixiga bir nazar solsak, 8 razryadli shaxsiy kompyuter uchun yaratilgan birinchi SP/M( 
Control Programm for Microcomruters, ya’ni mikrokompyuterlar uchun boshqaruvchi dasturlar) 
nomi bilan tanilgan. Uning muallifi Digital Research kompaniyasining prezidenti Geri Kildell 
bo’lgan.16 razryadli yangi kompyuterlar yaratish g’oyasini dasturlar yaratuvchi, Microsoft ( 
Maykrosoft) kompaniyasining asoschisi va prezidenti, multimilliarder Bill Geyts ilgari surgan. U 
IBM firmasi bilan hamkorlikda ishlashga rozi bo’ladi.
Bill Geyts bilan Pol Allek Basic dasturlash tili uchun tarjimon dastur yozishdi. Shundan so’ng 16 
razryadli kompyuterlar uchun OT yaratish jadallashdi va 1981 yilda shaxsiy kompyuterlar uchun 
birinchi yaratilgan CR/M OTning ko’p g’oyalarini o’zida mujassamlashtirgan. MS Dos ( 
Microsorf Disk Oreration System – Maykrosoft diskli OT i) OTi 1981 yil avgust oyida paydo 
bo’ldi. Shundan keyin MS Dos rivojlantirish davom ettirildi. Versiyalari MS Dos 1.1., MS Dos 
2.0, MS Dos 2.1, 1984 yilda MS Dos 3.0 IBM PC AT shaxsiy kompyuterlariga 80286 
mikroprosessorga asoslangan 5,25 duymli diskovodda ishlashga mo’ljallangan OT yaratildi. 

---

1986 yilda Compad Comruter firmasi 80386 mikroprosessorga asoslangan IBM kompyuterini 
chiqardi. 1987 yil MS Dos 3.3 yaratilib, 3 3,5 duymli, ya’ni 1,44 Mbaytli disklar bilan ishlash 
imkoniyatini berdi.MS Dos OT tashkil etuvchilari quyidagilardan iborat:

BIOS kiritish chiqarish tizimi : Doimiy xotirasiga joylashtirilgan bo’lib, OT kiritish – 
chiqarish amallari bilan bog’liq xizmatni bajaradi.(Basic Inrut Outrut System)

IPL yuklovchi dastur. DOS ni EHM tezkor xotirasiga yuklash. Diskning maxsus birinchi 
sektoriga joylashgan bo’ladi.

IO.SYS va MS DOS. SYS dasturlari diskda joylashgan bo’lib, murakkab kiritish-
chiqarish amallarini bajaradi.

COMMAND.COM buyruq prosessori, diskda joylashgan DOS ishini boshqarish uchun 
xizmat qiladi. Bir qancha buyruqlarni bajaradi (cd, ols, cory,…, vol) ichki buyruqlari 
COMMAND.COM ning o’zida joylashgan.

Tashqi buyruqlari OT bilan birgalikda tavsiya etiladi. Ular alohida ko’rinishdagi 
dasturlardir. Masalan, format

Qurilmalar drayver diskda joylashgan bo’lib, shahsiy kompyuter va tashqi qurilmalar 
o’rtasida “Muloqat” vositasini o’taydi. Drayverlar nomi CONFIG.SYS faylida 
ko’rsatiladi.
Kompyuter elektr tarmog’iga ulanishi bilan BIOS kompyuter xotirasi va qurilmalarining ishga 
yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini maxsus test yordamida tekshirib chiqadi.
Agar chetlab o’tish mumkin bo’lgan xatolik chiqib qolsa, F1 ni bosing degan buyruq 
chiqadi.Shundan so’ng BIOS boshqaruvni IPLga uzatadi. IPL XMni sozlab, tezkor xotiraga 
IO.SYS va MS DOS.SYS disk faylllarini yuklaydi. Boshqaruv buyruq prosessori 
COMMAND.COM ga beriladi. Shundang so’ng ekranga quyidagi axborot chiqadi: C:\> . Bu 
deganani MS DOS foydalanuvchining buyrug’ini qabul qilishga tayyor ekanligini bildiradi. 
WINDOWS degani inglizchadan oyna degan ma’noni anglatadi. WINDOWS OT asosiy maqsadi 
– kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda va o’rganish uchun oson, shu bilan birga, 
foydalanuvchiga mumkin qadar keng imkoniyatlar yaratish holiga keltirishdir.
Disklarni defragmentatsiyalash
Disklarni defragmentatsiyalash quyidagi tartibda ishga tushiriladi:
Dastur ishga tushirilgach defragmentatsiya qilinqdigan diskni ko`rsatish lozim:
Analiz qilinadi agar defragmentatsiya lozim bo`lsa uni bajarish mumkin bo`ladi:
http://fayllar.org