2-Tema. O’simliklerdin’ bioekologik ha’m biomorfologik qa’siyetleri

2-Tema. O’simliklerdin’ bioekologik ha’m biomorfologik qa’siyetleri.

Reje.

1. 
   Shipovnik όsimliginiń geografiyaliq tarqaliwi.
   
2. 
   Ósimlik túrleriniń biohár-qiyliliqtaǵı orni.
   

Ranoguldoshlar — Rosaceae. Shipovnik túrleri boyı 2 m ga etetuǵın tikenli puta. Putası mayısqaq bolıp, jıltır gúńgirt-qızıl yamasa qızıl -bawırrang tusli qabıqloq h'amda tikenler menen oralǵan. Bargi toq párli, poyada bandi menen izbe-iz o'rnashgan. Bargchasi (5-7) máyeksimon formalı hám arrasimon qırlı. Gulleri iri, jalǵız yamasa 2-3 ten shaqlarǵa o'rnashgan. Guli qızıl, aqshıl qızǵılt reń, sarı yamasa aq reńli, xoshbuy h'idli. Gúl aldı japıraqları lantsetsimon. Kishkene kese bargi hám tojbargi 5 ten, ákelik hám analıqlar kóp sanlı. Mıywesi - gúl ornınan h'osil bolatuǵın shireli jalǵan mıywe. İchida analıqlarınan h'osil bolǵan bir neshe h'aqiqiy mıywe - ǵozashalar bar. Ǵozasha ótkir ushlı, sertuk bolıp, múyeshsimon formaǵa iye. May ayınan baslap, iyulgacha gúlleydi, mıywesi avgust -sentyabrde pishadi.

May shipovnigi boyı 1-1,5 m ga etetuǵın puta. Shaqları jıltır, gúńgirt-qızıl reńli qabıqloq menen oralǵan. Shaqlarındaǵı tikenleri japıraq bandining tiykar bóleginde jup-jup bolıp jaylasqan. Bunnan tısqarı, tuwrı yamasa bir az qayırılǵan tikenler shaqlardıń tómengi bóleginde júdá kóp boladı. Bargchalarining tómengi tárepinde jabıwǵan túkler boladı. Bul ósimlik Moldova, Ukraina, Belorus, Boltiq boyı, Rossiyanıń Evropa bóleginiń orman hám orman -shól zonasında, o'arbiy hám Arqa Sibirda, Qaǵazistonda ushraydı.Tikenli kiyizak boyı onsha bálent bolmaǵan puta bolıp, shaqları gúńgirt reńli qabıqloq h'amda jińishke, tuwrı, turpayı túkler (tikensheler) menen oralǵan. Bargining tiykar bóleginde 2 jińishke tikeni bolıp, bargchasi tuksiz boladı. Bul ósimlik Sibirning iyne bargli ormanlarında, Uzaq Shıǵısda, Tyan-Shan ormanlarında h'amda Belorus, Boltiq boyı, Rossiya Evropa bóleginiń arqa rayonlarında ushraydı.
Dauriya shipovnigi. Bul ósimliktiń shaqları gúńgirt-qızıl reńli qabıqloq menen oralǵan. Tikenleri qayırılǵan bolıp, 2 den shaqlarınıń tiykarında hám japıraq qo'ltig'iga o'rnashgan. Bargchalarining tómengi tárepi siyrek túkler h'amda sarı bóz menen oralǵan. Mıywesi sharsimon, diametri 1-1,5 santımetrga teń, ol tiykarınan Arqa Sibirning qubla rayonlarında hám Uzaq Shıǵısda ushraydı.
Begger shipovnigi. Shaqları kógildir reńli, tikenleri iri, oraqsimon egilgan, tiykar bólegi keń, sarg'ish reńli bolıp, japıraq tiykarında jup-jup bolıp jaylasqan. Topguli - ko'pgulli qalqan yamasa ro'vak. Kishkene kese bargi pútkil, ótkir ushlı, gullagandan keyin joqarıǵa qaray jónelgen. Mıywesi mayda, sharsimon, uzınlıǵı 0,5-1,4 sm, qızıl reńli, pıskennen keyin gulkosachasi to'kiladi. Nátiyjede mevaning joqarı bóleginde h'osil bolǵan tesikten ishindegi ǵozashaları hám túkleri kórinip turadı. Bul kiyizak tiykarınan Orta Aziya tawlarınıń qaptal bag'irlarida, tawlıq rayonlarda salma hám dáryalar arqalında, jol jaǵalarında ósedi. Tábiyat kórinisili puta retinde o'stiriladi.
Begger shipovnigi. Iri, boyı 2-3, bazan 6 m ge shekem bolǵan puta. Tikenleri iri, gorizontal jaylasqan, qattik, tiykar bólegi keńeygen bolıp, iri shaqlarında tıǵızraq jaylasqan. Quramalı japıraq bóleksheleri - bargchalari qalıń, kókroq, tuksiz. Gulleri iri, aq yamasa aqshıl qızǵılt reń reńli. Mıywesi iri (5 sm ge shekem uzınlıqta), etli, toq kizil, máyeksimon, cho'ziq máyeksimon yamasa butilkasimon. Tiykarınan Orta Aziyada (Tyan-Shan, Pomir-Oloy tawlarında ) taw janbawırlarında ósedi. Ózbekstannıń Tashkent, Ferǵana, Samarqand, Qashqadárya hám Surxondaryo wálayatlarınıń tawlıq h'ududlarida kóp tarqalǵan.
Búrisken shipovnik. Shaqları sertikan bolıp gorizontal jaylasqan. Quramalı japıraq bóleksheleri - japiraqshalari qalıń, burıwǵan, tómengi tárepi túkli. Gulleri qızıl yamasa qıp-qızıl reńli bolıp, jalǵız -jalǵız h'olda yamasa 3-4 ten poya hám shaqlar uchiga jaylasqan. Mıywesi iri, sharsimon, jıltır qızıl reńli, joqarı bóleginde joqarıǵa qaray jónelgen kishkene kese japıraqları boladı. Uzaq Shıǵıs, Kamchatka hám Saxalinda teńizdiń qumlaq erli arqalında ósedi. Burınǵı İttifoqning Evropa bóleginde baǵlar hám parklarda kóplegen egiledi.