2-tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.10. Keyqawıstıń «»Qobusnama shıǵarmasınıń tárbiyalıq áhmiyetleri.

Keyqawıs shama menen 1021—1022 jıllarda tuwılǵan. Onıń ózi hám úrim-putaqları Tabarıstanda yaǵnıy házirgi Kaspiy teńiziniń qublasında jasaǵan. Lekin Keyqawıs haqqında tolıq maǵlıwmatlar joq. Ol 60 jaslar shamasında óziniń pútkil ómiri dawamında kórgen-bilgenlerin «Qobusnama» shıǵarması arqalı jazıp qaldırǵan.

«Qobusnama» Shıǵısta Irannıń ózinde saqlanıp kiyatırǵan dástúrge muwapıq aqıl-násiyat formasında jazılǵan. Lekin onıń «Qobusnama» dep atalıw sebebine kelsek, onıń ulıwma Qobusqa baylanısı barlıǵı haqqında esletip ótilmeydi.
Shamsul Qobus óz dáwiriniń ilimli adamlarınıń biri bolǵan, qosıqlardıda jazǵan. Óziniń húkimranlıǵı dáwirinde sarayına óz zamanınıń eń aldıńǵı pikirlew dárejesine iye bolǵan adamlardı jıynaǵan. Sol waqıttaǵı paytaxt bolǵan Jurjandı iri mádeniy orayǵa aylandırǵan, Tarixıy dáreklerde Qobustı óziniń arab tilinde jazǵan, 3 kitaptan ibarat bolǵan belgili «Nomalar»ınıń bolǵanlıǵı kórsetiledi.
Keyqawıstıń «Qobusnama»sı Iranda 8 mártebe basıp shıǵarıladı. Olardıń ishindegi eń belgilileriniń biri Rizo Qulixan Hidoyat tárepinen 1890—1891 jıllarda basıp shıǵarılǵanı bolıp esaplanadı. Bul shıǵarma sońınan Bombeyde, Isfaxanda Urduni Baxtiyariy tárepinende basıp shıǵarıladı.
«Qobusnama» kóplep Shıǵıs hám Batıs tillerine awdarma jasaladı. Atap aytqanda, 1432 yılda Merjomak Ahmad ibn Ilyos tárepinen, 1705 jılı Hasan pashsha Nazmizoda Murtoza tárepinen, 1881 jılı Qazan tatarları tilinde Qayum Nosiriy tárepinen, 1860 jılı Muhammad Rizo Ogahiy tárepinen ózbek tiline, Batısta nemis, francuz, ingliz tillerine awdarma jasaladı hám basıp shıǵarıladı.
«Qobusnama»nıń keshegi qızıl imperiya dáwirinde adamlardı aqılıy, ádep-ikramlılıq jaqtan tárbiyalawdaǵı áhmiyeti ústem klasslardıń ádep-ikramlılıǵın propagandalawshı shıǵarma dep bahalandı. Keykawıstıń Watan haqqındaǵı, kásip-ónerdi joqarı bahalawshı, bilimlerdi iyelew haqqındaǵı pikirleri diniy kóz-qaraslar dep qaralandı. Shıǵarmanıń qunlılıǵı onıń ádebiy-kórkemliginde, til ózgesheliginde dep belgilendi.
Shıǵarmada 3 nárse DOS hám dushpanlarǵada ashıq bolsın deydi: Olar úydiń esigi, dasturxan hám shıjlannıń bawı.
Keykawıs aqıl haqqında pikir bildirgeninde insan qábiliyatınıń bir qıylı emesligin, insan aqılınıń tuwma – tabiǵıy hám kásiplik bolıp bólinetuǵınlıǵın esletip ótedi.
Keyqawıstıń kórsetip ótkenindey bul miynetiniń 44 babında tómendegi baǵdarlar boyınsha tárbiya beriwdiń zárúrligin kórsetip ótedi: 1. Bilim alıw haqqında. 2. Óner iyelew hám hár túrli kásip iyeleri haqqında. 3. Turmıs hám minez-qulq-ádep-ikramlılıq qaǵıydaları haqqında. 4. Fizikalıq jetiskenlik haqqında.
Keyqawıs bilim menen aqıldıń áhmiyetin joqarı bahalap, onı mal-dúńyadanda joqarı qoyadı. Ol ilim menen birge kásip-ónerdiń zárúrliginede ayrıqsha toqtaladı. Kásip-óner iyelewdi bilim menen qosıp alıp barıwdıń zárúrligin kórsetip ótedi.
Ol adamlardı 4 taypaǵa bóledi.
1-si kóp nárseni biledi hám jáne bilgisi keleberedi. Bunday adamlardı ilimpazlar dep ataydı hám olarǵa boysınıwdıń zárúrligin esletip ótedi.
2-si, bilmegen nársesin biliwge háreket etedi, olar ıqlaslı adamlar bolıp, bunday adamlarǵa úyretiw kerek deydi.
3-si bilgeninde bilmeydi, uyqıda jasaǵanday jasap atır, olardı oyatıw kerek.
4-si bilmeydi hám bilmeytuǵınında tán almaydı. Bular ashıwshaq adamlar bolıp, olardan qashıw kerek deydi.
Keyqawıs shańaraqta atanıń wazıypası hám minnetine ayrıqsha toqtalıp ótedi. Onıń kórsetiwi boyınsha perzent tuwılǵanda oǵan jaqsı at tańlap qoyıw, onnan soń aqıllı hám mehriban tárbyashı-ustazǵa tapsırıw, oqıtıw, úlkeye baslaǵanda kásip-óner úyretiw, áskeriy isler menen tanıstırıw, suwda júziwdi úyretiw deydi.
Keyqawıs atanıń qattıqol bolıwın, biraq perzentlerin ózi jazalamawın usınıs etedi. Lekin atadan bala iymenip tursın, bolmasa ol ata-ananı qor etedi dep kórsetedi.
Ol uldı úylendiriw, qızdı turmısqa beriw, DOS tańlaw hám basqada máseleler boyınsha óziniń unamlı pikirlerin bildirip ótedi.
Demek, Keyqawıstıń «Qobusnama» shıǵarması XI ásirdegi jarıq kórgen eń ullı, tárbiyalıq mazmunǵa iye shıǵarma bolıp esaplanadı.