2-tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.4. Abu Rayxan al Beruniydin ilimiy-pedagogikalıq kóz-qarasları.
Orta Aziyalı entsiklopedist alım Abu Rayxan Beruniy (973 - 1048) Xorezmniń Qiyat qalasında, házirgi Qaraqalpaqstannıń Beruniy rayonı territoriyasında jarlı shańaraqta tuwılgan. 1048-jılı 11-dekabrde Awǵanıstannıń Gazna qalasında qaytıs bolǵan.
Bolajaq ilimpaz jasagan dáwirde Xorezm, Orta hám jaqın shıgıstın eń iri ilimiy-mádeniy orayı edi. Beruniy baslawısh tálim algannan keyin belgili matematik, astronom Abu Nasr ibn Irak Mansurda oqıydı. Ibn Irak jardeminde ayyemgi greklerdiń klassik ilimleri menen tanısadı, arab, grek, parsı, sanskrit hám ertedegi evrey tillerin puxta úyrenedi. Ol belgili alım Abu Nasr Ibn Iraqtan Evklid geometriyasın, Ptolemeydiń astronomiyalıq taliymatların úyrenedi.
Beruniy 995 jılǵa (22 jasina) shekem Shıǵısta birinshilerden bolip Jer hám Aspannıń globusın jasap, astronomiyaǵa baylanıslı bir neshe kitaplardı («Kartografiya», «Globus jasaw kitabı», «Jerdegi orınlardıń uzınlıq hám keńlikderin anıqlaw» h.t.b.) jazadı.
Beruniy jas waqtında-aq Qiyat qalasında (994-995) óziniń jasaǵan ásbapları menen astronomiyalıq baqlawlardı ótkeredi.
994-995 jıllarda Qaraxaniyler samaniyler mámleketine hújim jasaydı. Urgench ámiri Mamun I tárepinen Qiyat qalası basıp alınadı. Xorezm mámleketi payda boladı. Beruniy basqa alımlar siyaqlı Qiyattı tárk etip Kaspiy teńiziniń jaǵalarına, sońınanTegeranǵa jaqın jerdegi Rayǵa keledi.
1017-1018 jıllarda Maxmud Ǵaznaviydiń (998-1030) húkimranlıǵı ornatılıp Xorezm Maxmudtıń mámleketinen ǵárezli bolıp qaladı. Mamun akademiyasındaǵı kóplep alımlar qatarında Beruniyde G`aznaǵa alıp ketiledi.
Beruniy alım sıpatında «Ótken awladlardan estelikler» atlı miynetin jazgannan soń keń jámiyetshilikke tanıladı. 1004 jılı Beruniydi ilimiy akademiya sholkemlestirgen, ilimge húrmet penen qaragan. Xorezmnin hákimi Mamun 2 óz sarayına máslahátshi etip aldıradı. Mamun 2 kóp sanlı alımlardı toplap ilimniń túrli tarawı boyınsha jumıslar alıp barǵızgan edi.
Beruniy usı «Mamun akademiyasın» basqaradı. Ilimpaz astronomiya, matematika, geodeziya, geografiya, kartografiya, metereologiya, klimatologiya, tariyx, etnografiya, din tariyxı, filosofiya, adebiyat h.t.b. tarawlar boyınsha 150 den aslam kitap jazadı.
Beruniydiń bizge shekem qırıqlagan shıgarması jetip kelgen. Onıń: «Geodeziya», «Indiya», «Minerologiya», «Saydana» siyaqlı ogada iri shıgarmaları alımnıń dúnyaga túsinigin tábiyatqa kóz qarasların pedagogikalıq oyların bayanlawda úlken áhmietke iye.
Beruniy adam jasap ótken ómirinde dúńya sırların, óziniń tagdiyrin, jasaw maqsetin durıs tusinip ómir keshiriwi lazimlıgın, ne ushın tuwılıp, ne ushın óletugının bayqawı, adam ne ushin turmıstı baǵdarlap jasawtuǵının ayttı. Ol adam barqulla tábiyattı úyrenip jasawı kerekligin talap etti. Bul isler adamnıń turmısta aljaspay jasawına tiykar boladı dep esapladı.
Beruniy adamzat jámiyetiniń payda bolıw protsessin túsindiriwge umtıldı. Ol adamlardı quday jaratqan dep oyladı hám qudaydıń bergen aqılı, erki adamlardı birgelikte jasawga alıp kelgen bolsada, bul olardıń barlıq zárúrligin qanaatlandıra almaytugının ayttı. Bunıń ushın adamlardı tárbiyalaw zárúr dedi. ásirese adamlarǵa aqıl, ilim úyretiwdiń tareptarı boldı.
Beruniy ilimniń payda bolıwı hám onıń wazıypaları máselesinde teren pikirler bayanlap «Ilim túrlerin adamlardıń tirishilik turmısındaǵı zárúrliklerin dúńyaga keltirdi» dep jazgan edi. Ol «Kanon Másuda» kitabında N.Kopernikten 500 jıl burın jerdiń óz kosherinde hám quyash átirapında aylanıp júretugının dáliyilledi.
Alım bulardan basqa da tábiyat ilimleri boyınsha kóp gana jańalıqlardı dóretti hám bul jańalıqlardı jaslarǵa úyretiw táreptari boldı. Jaslar ilimdi, tabıslardı ózlestirip, onı taǵıda rawajlandırıwı hám izdegi awladlarǵa úyretiwi kerek dedi. Usı sebepli ol ilim úyretiwde ustazlardıń róli úlken ekenligin, onıń jetik bilimli adamlardan qoyılıwı lazımlıgın, eger ustaz tereń bilimli bolmasa, shákirtler de ilim tarawında shala sawat bolıp shıgatugının eskertti. «Mugallim qanday bolsa oqıwshısıda sonday boladı»-dedi.
Beruniy ilim úyretiwde ózlestirgen bilimlerdi tez-tez tákrarlap turıw kerekligin eskertti. Onıń pikirinshe «Bilim qaytalaw hám tákrarlanıwdıń jemisi». Beruniy adam ilim ushın barlıq ómirin bagıshlaganda gana maqsetke muwapıq úyreniwi múmkin dep eskertti. Ol oqımagan, real` bilimlerden xabarsız adamlardıń dúńya haqqında túsinigi sheklengen dárejede bolatugının ayttı.
Xalıqtıń ishinde turli isenimlerge aylanıwshılıqtıń kópligi usınnan edi. Sebebi: «Bilimsiz adamlardıń kewili ırımlarga meyil boladı»-dep jazgan edi.
Beruniy óziniń pedagogikalıq kóz qaraslarında jaslarga ádep-ikramlılıq tárbiya beriwge de óz pikirlerin ayttı. Ol «Indiya» shıgarmasında hár bir millettiń ózine tán tárbiya beriw usılı hám óz sisteması bolatugınlıǵın kórsetti. Xalıqtıń demokratiyalıq mazmundagı ádep-ikramlılıq talaplarına súyene otırıp jaslardı ádepke tárbiyalawdıń baslı mazmunı adamgershilikli, saqıy, kishi peyil, ádalatlı, awızbirshilikli, doslıqtı, miynetti súygish etip tarbiyalaw kerek dep kórsetti.
Jaqsı ádetlerge tárbiyalangan adamlar jaqsı islerdi dóretiwge uqıplı bolatugınlıgın eskertip: «Jaqsı minez-qulıq jaqsılıqtıń alamatı» ekenligin, sonlıqtan balalarga ádep jetiskenlerin jaslayınan qáliplestiriw kerekligin ayttı.
Beruniy jaslardı miynet súyiwshilikke tárbiyalaw kerekliginede úlken áhmiyet berdi. Ol aqıl, erk hám miynetke umtılıw gana adamlardıń turmısın belgilep beredi, sebebi: «Qálegen nársege miynet etiw arqali erisiledi» - degen edi hám zorlıq penen májburiy isletilgen miynettiń jaqsı natiyje bermeytugınlıgın tusindirdi.
Beruniydin jaslardı estetikalıq, azadalıq jaqtan tárbiyalaw haqqındagı pikirleri ogada bay. Ol «Minerologiya» kitabında: «Tisti juwıw, kóz hám qabaqlardı taza tutıw, olarga súrme qoyıw, shashtı zárur bolganda boyaw, tırnaqlardı alıp turıw hám onı siyamlaw»dı talap etip jaslar jarasıqlı, sulıw kóriniste bolsa - azadalıǵı unamlı, ádepli minez qulıqlı boladı dep eskertti.
Beruniy tek tábiyat pánlerin rawajlandırıwdı ǵana emes, al usınıń menen birge Orta Aziya xalıqlarınıń pedagogikalıq oyları tariyxın jetilistiriwge de úlken úles qosqan entsiklopedist alım.