22- mavzu: ilmiy tadqiqot matnini yaratish mavzu tavsif mavzusi

---

22-
mavzu: ILMIY TADQIQOT MATNINI YARATISH 
 
Mavzu ( tavsif mavzusi 
) – [yunon tilidan. mavzu, tom ma’noda qo‘yilgan 
narsa asos sifatida], 1) tavsif, tasvir, tadqiqot, nutq, muhokama mavzusi. 
2)
Badiiy obrazning obyekti, yozuvchi yoki rassom tomonidan 
ko‘rsatilgan hayotiy hodisalar doirasi. 
Gipoteza 
– ayrim hodisalarni tushuntirish uchun ilgari surilgan ilmiy faraz; 
bu umumlashtirilgan qoidalarning aqliy tasviri, tadqiqot olib kelishi mumkin 
bo‘lgan asosiy g‘oyalar. Muallif, tanlangan mavzu bo‘yicha faktlarni oldindan 
o‘rganib chiqqandan so‘ng, tadqiqot natijalari haqida taxminni shakllantiradi. 
Mulohaza oqibatdan sababga qarab boradi. Gipoteza asosli va ichki izchil bo‘lishi 
kerak. 
Ilmiy matnlar birlamchi va ikkinchi darajali. Birlamchi, bular birlamchi 
manbalar, asl nusxalar. Bularga, masalan, ilmiy maqola, monografiya kiradi. Ilmiy 
maqola - bu muallif o‘z tadqiqotining natijalarini taqdim etadigan insho. 
Monografiya - bir mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ish. 
Ikkinchi darajali matnlar boshqa muallifga tegishli asosiy matnlar asosida 
yaratiladi. Ilmiy matnda (asosiy va ikkinchi darajali) quyidagi qismlar ajratiladi: 
sarlavha, kirish qismi (ishning maqsadi shakllantiriladi va tadqiqot mavzusini 
tanlash asoslanadi, tadqiqot usullari tavsiflanadi). Asosiy qism ishning maqsadiga 
muvofiq boblarga bo‘lingan. Har bir yangi fikr yangi xatboshida tuzilgan. Xulosa 
xulosalar yoki qisqacha xulosalar shaklida bo‘ladi. 
Matn ustida ishlash kirish so‘z bilan boshlanadi. Bu nafaqat ishning bir 
qismi, balki ishni tavsiflovchi hujjatdir. U tanlangan mavzuning dolzarbligini 
asoslash bilan boshlanadi. Keyinchalik, muallifning mavjud manbalar bilan 
tanishligini, o‘zidan oldingi mualliflar tomonidan amalga oshirilgan ishlarni 
baholashda uning tanqidiy fikrlash qobiliyatini ko‘rsatish kerak. Bu mantiqan 
belgilangan ishning maqsadiga mos keladi. Ishning keyingi bosqichi – muammoni 
o‘rganish metodologiyasi haqida hikoya. Tadqiqotning maqsad va vazifalarini 
shakllantirish aniq va qisqa, mantiqiy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Agar maqsad 
bitta bo‘lishi mumkin bo‘lsa, unda bir nechta vazifalar bo‘lishi kerak, ular 
maqsadga erishish taktikasini ifodalaydi. Ko‘pincha vazifalarning matni asosiy 
qismning boblari va paragraflari sarlavhalariga to‘g‘ri keladi. Topshiriqlar sanab 
o‘tish shaklida beriladi. 
Asosiy qismning mazmuni mavzuga bog‘liq. Paragraflarning sarlavhalari 
bobning sarlavhasida ko‘rsatilgan chegaralardan tashqariga chiqmaydigan tarzda 
tuzilishi kerak. Asosiy qismning umumiy mazmuni tadqiqot mavzusiga mos kelishi 
va uni ochish vazifasini bajarishi kerak. 
Xulosa muhim rol o‘ynaydi. U butun tadqiqot yo‘lini takrorlaydi. Undan 

---

kelib chiqadigan mantiqiy xulosalar berish kerak. Xulosalar boshida qo‘yilgan 
vazifalar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Xulosa, bu amalga oshirilgan ishlar 
to‘g‘risidagi hisobotning bir turi bo‘lib, unda haqiqiy yutuqlar ko‘rsatiladi, kerak 
bo‘lganda amaliy foyda ko‘rsatiladi. 
Bibliografiya va ilovalar ham muhim elementlardir. Universitet amaliyotida 
talabalar ikkinchi darajali matndan keng foydalanadilar. U siqilish (lotincha siqish) 
natijasida yaratilgan. Siqish yordamida matn hajmi kichikroq bo‘ladi, asosiy 
qoidalar va undagi eng muhim fikrlarni ajratib ko‘rsatish osonroq bo‘ladi. Siqish 
uchun harakatlar ketma-ketligi quyidagicha: 
1. Matnni o‘qish va tayanch so‘zlarni ajratib ko‘rsatish. 
2. Tegishli nutq klişelaridan foydalangan holda ikkinchi darajali matn 
yozish.