26-mavzu: Aholining oilaviy tarkibi Reja: Oilaning shakllanishi va rivojlanishi Oilaning vazifalari, tarkibi va turlari

Oilaning turlari. Oilalar demografik tarkib va qarindoshlik munosabati a 
riga bog'liq ravishda turlarga ajratiladi. 
Oilalar ichida eng keng tarqalgan turi - bu oddiy (nuklear) oilalar bo'lib, 
bunday oilalar farzandli yoki farzandsiz er-xotin juftligidan iborat oilalar 
hisoblanadi. Ota va onaning bolalar bilan qarindoshligi, aka-ukalar va opa-singillar 
o'rtasidagi qarindoshlik er-xotinlikning nuklear asosiga qo'shimchadir, shuning 
uchun dcmograflar ularni ba’zan er-xotinlik oila deb atashadi. 
Agar oiladagi bolalardan ba’zilari nikohga kirgan bo'lsa, kengaygan yoki 
murakkab oila hosil bo'ladi. U birga yashaydigan va umumiy xo'jalik bilan 
bog'langan uch yoki undan ko'p avlodlarni, ularning bitta yoki har xil avlodga 
tegishliligi yoki tegishli emasligidan qat’iy nazar o'z ichiga oladi. Kengaygan 
oilada ota-onalar va bolalarning, aka-ukalar va opa-singillarning qon- qarindoshligi 
ta’kidlab ko'rsatiladi, shuning uchun ularni ba’zan qon-qarindoshlar deb ataladi. 
Ko'pchilik tadqiqotchilar fikricha, kengaytirilgan oila barham topayotgan oila turi 
hisoblanadi. Chunki, sanoat inqilobi katta xo'jalik, ko'p sonli a’zolar, jumladan, 
bitta uyda yashovchi ko'p bolalar, katta yoshdagi aka-ukalar, opa-singillar, ularning 
farzand- lari, buvalarva buvilar xos bo'lgan ushbu oila turini barbod qiladi. Bitta-
ikkita ota-ona va bir necha farzandlardan iborat bo'lgan va qarindoshlar bilan 
cheklangan aloqalarga ega bugungi nuklear oila sanoatlashtirish natijasidir. 
Oilaning boshqa tipologiyalari ham mavjud: 
• 
er-xotinning mavjudligiga ko'ra tugal (oilada er va xotin mavjud) va 
tugalmas (er yoki xotinning bittasi yo'q) oilaga ajratiladi; 
• 
oilani yana quyidagi turlarga ajratib ko'rsatish mumkin: 
a) 
patriarxal oila. Unda ota oilaning rasmiy boshlig'i bo'ladi va hokimiyatni 
amalga oshiradi; 
b) 
matriarxal oila. Ona rasmiy boshliq hisoblanuvchi shakli. 
Oilaning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash ko'pchilik hollarda 
uning iqtisodiy faoliyati bilan bog'liq. Shu bois, har qanday oila uy-ro'zg'ordagi 
maishiy muammolarni hamjihatlikda hal etib, o'zini-o'zi iqtisodiy jihatdan 
ta’minlagan taqdirdagina barqaror bo'lishi, jamiyatda ro‘y berayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy jarayon- larning faol sub’yektiga aylanishi mumkin. Shu bilan birga, oila 
jamiyatning birlamchi ijtimoiy-iqtisodiy bo'g'ini hisoblanib, unda aholi 
daromadlari shakllanadi va uning a’zolarining moddiy- iqtisodiy hamda iste’mol 
ehtiyojlari qondiriladi. 

---

Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, oilalar iqtisodiy ta’minlanganlik darajasi 
bo'yicha bcshta guruhga ajratiladi: 
1. 
Kambag'al oilalar. Bu toifa oilalarda bir kishiga to'g'ri keladigan daromad 
tirikchilik minimumiga teng yoki undan kam bo'ladi. 
2. 
Kam ta’minlangan oilalar. Oilaning bu turida bir kishiga to'g'ri keladigan 
daromad tirikchilik minimumidan ko'p, biroq o'rtacha ko'rsatkichdan past bo'ladi. 
3. 
Ta’minlangan oilalar. Bu oilalarda bir kishiga to'g'ri keladigan daromad 
o'rtacha ko'rsatkich atrofida bo'ladi. 
4. 
To'q oilalar - daromadi o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori. 
5. 
Boy oilalar. Bu toifa oilalarga daromadi oqilona iste’mol budjctidan yuqori 
bo'lgan oilalar kiradi. 
Oilada er-xotin va farzandlarning manfaatlari uyg'unlashib, ularning sa’y-
harakati bilan pul topib, ro'zg'or tebratish kabi iqtisodiy vazifalar bajariladi. Buning 
natijasida oilaning iqtisodiy barqarorligi ta’minlanadi. Shu bilan birga, oilaning 
iqtisodiy barqarorligini ta’minlashning bir qator tamoyillari borki, ularga rioya 
etish lozim. Ular quyidagilar: 
• 
oilaning sa’y-harakati barcha oila a’zolari talab-ehtiyojini qondirishga 
bo'ysunishi talab qilinadi; 
• 
oilaning iqtisodiy faoliyatiga oid qarori demokratik asosda qabul qilinishi 
kerak; 
"• oila iqtisodiy ratsionalizm qoidalariga rioya etishi kerak, ya’ni oila o'z 
farovonligini oshirishning eng nafli yo'lidan borishi kerak; 
• 
muqobil tanlov qoidasiga amal qilish kerak. Oilaning ehtiyoji ko'p bo'ladi, 
lekin uning topgan daromadi cheklanib, hamma ehtiyojlami birdaniga qondirishga 
etmaydi. Shu bois ehtiyojlarning eng zaruri tanlab olinishi va ularning kam sarf 
bilan qondirilishi lozim bo'ladi; 
• 
iqtisodiy murosaga kelish qoidasiga amal qilish lozim. Bunda oila a’zolari 
oila farovonligini oshirish uchun kim nima ish qilishi, kimning individual 
ehtiyojini qachon qondirish haqida birqarorga kelish va uni hamjihatlik bilan 
amalga oshirish talab qilinadi; 
• 
oila daromadlari va xarajatlarini rejalashtirish, ularning bir- biriga 
muvofiqligini ta’minlab, oila budjetidagi kamomadga yo'l bermaslik kerak. 
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan tamoyillar bevosita oilalarning iqtisodiy barqarorligini 
ta’minlashga qaratilgan bo'lib, ularga amal qilish oilalar farovonligini oshirishga 
yordam berishi shubhasizdir. 
3.