26-mavzu: Aholining oilaviy tarkibi Reja: Oilaning shakllanishi va rivojlanishi Oilaning vazifalari, tarkibi va turlari

Oilaning iqtisodiy faoliyati 
Oilaning iqtisodiy faoliyati uning budjetida mujassamlashadi. Oila budjeti 
oila daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi miqdoriy munosabatdir. Budjet oila 
qancha daromad topib, qancha xarajat qilganini, aniqrog'i, oilaning kirim-chiqimi, 
ya’ni moliyaviy ahvolini bildiradi. 
Oila daromadi — bu muayyan davrda (yil, oy) oilaga kelgan barcha moddiy 
va pul tushumlaridir. Hozir O'zbekistondagi oila daromadi bozor islohotlarining 
ta’siri va iqtisodiyotning umumiy ahvoliga qarab shakllanadi. Bozor 
munosabatlariga o'tilishi oila daromadining yangi turlariga yo'l ochdi. Islohotlar 
sharoitida tabiatan yangi bo'lgan bozor daromadlari paydo bo'ldiki, bu asosan 

---

tadbirkorlik daromadi, tomorqa daromadi, mulkdan kelgan daromad va bozorga 
ishlovchi korxonalarda yollanib ishlashdan olingan ish haqidan iborat. Bozor 
daromadi, bu ishlab topilgan daromad, ya’ni ishchi kuchi, kapital, er yoki boshqa 
boylikni o'z egasi tomonidan naqadar samarali ishlatilishiga qarab topiladigan 
daromaddir. 
Oila daromadlari tarkibida tomorqadan olinadigan daromadning o'rni katta. 
Tomorqa haqida gap ketganda, bu xo'jalik aholining kattagina qismini bozordan 
mahsulot sotib olishdan xolos etadi, ya’ni tomorqada yaratiladigan mahsulotdan 
oilaning o'zida ham iste’mol etiladi, bu «natural iste’mol» deb ataladi. Natural 
iste’mol tufayli oila bozordan mahsulot xarid etish tashvishidan qutiladi, bu 
ishning xarajatlaridan ham ozod bo'ladi, shuningdek sifatini o'zi kafolatJagan 
mahsulotni o‘zi iste’mol etadi. Intlyasiya sharoitida oila o'zini-o'zi mahsulot bilan 
ta’minlashga ko‘proq moyildir, chunki jamg‘arilgan pul o‘z qadrini yo‘qotsa-da, 
jamg'arilgan mahsulotning qadri ortib boradi. 
Tomorqa oila daromadi resursi sifatida yaqin orada o‘z ahamiyatini 
yo‘qotmaydi, chunki u mohiyatan bozor xo‘jaligidir. Shu sababli uning daromadini 
ham bozor daromadi deb hisoblash mumkin. 
Yollanib ishlash bor yerda mehnat daromadi mavjud bo'ladi. Ish haqi 
tabiatan mehnat daromadi hisoblanadi. Uning miqdori mehnat samaradorligiga 
bog'liq, chunki bozor iqtisodiyotida har qanday daromad resurslarning qanchalik 
unumli ishlatganining natijasi bo'ladi. Shu bois ish haqi miqdori mehnat 
unumdorligi darajasidan kelib chiqadi. Bu qoida moddiy ishlab chiqarish 
sohalariga (sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish, transport va h.k.) xos bo'ladi. 
Nomoddiy sohalardagi (ta’lim, madaniyat, sog'liqni saqlash, fan va h.k.) ish haqi 
ishlab chiqarishda yaratilgan daromadlarning budjet orqali taqsimlanishiga bog'liq 
bo'ladi. Shu sababli budjetdan moliyalashtiruvchi tashkilot va muassasalardagi ish 
haqi budjetning imkoniyatlaridan kelib chiqadi. 
Islohotlar oila daromadi tarkibiga ta’sir etib, undagi ish haqi hissasini 
pasaytirib yuboradi. Mazkur hodisaning ijobiy va salbiy tomoni mavjud. Ijobiysi 
shuki, bozor daromadlari tez o'sgan sharoitda ish haqining oila uchun ahamiyati 
kamaydi. Ilgarilari oila davlatga qaram bo'lganidan, davlatga nisbatan «bersang — 
yeyman, ursang — o'laman” qabilida ish tutishgan. Endilikda kishilar erkin bo'lib, 
o'zlari daromad topish imkoniga ega bo'ldilar. Ilgarilari davlat nima berar ekan deb 
kutgan ishchi, xizmatchi va dehqonlarning aksariyat qismi tadbirkorlik yo'liga 
o'tib, bozor daromadiga ega bo'ldilar. 
Oilaning nobozor daromadlari — bu bozor qoidalariga bog'liq bo'lmagan, 
ya’ni yollanib ishlash, kapital va mulkka aloqasi bo'lmagan daromaddir. Bu 
daromad resurslarini samarali ishlatilishi bilan bog'liq emas, aksincha mavjud 
resurslar yaratgan daromadni qayta taqsimlab, uning bir qismini ayrim oilalarga 
berish natijasida yuzaga keladi. U amalda budjetdan aholiga beriladigan transfert 
to'lovlari bo'lib, tarkiban pensiya, nafaqa va stipendiyalardan iborat. 
Oila o'zining hayotiy ehtiyojlarini qondirishi uchun moddiy mahsulot va 
xizmatlarni xarid etishi talab qilinadi, binobarin u xarajat qilishi zarur. Oilalaming 
xarajatlari yakka tartibda olib boriladi, chunki ularda istiqomat qiluvchi 
kishilarning didi, yoshi, kasbi, jinsi, jismoniy salohiyati, salomatligi farqlanadi va 

---

bu oila talabini tabaqalashtiradi. Oila xarajatlari bir tomondan uning ehtiyojiga, 
ikkinchi tomondan uning daromadiga bog'liq bo'ladi. Ehtiyoj ma’lum miqdordagi 
mahsulotlar va xizmatlar oila uchun zarurligini anglatadi, ammo ularni xarid etish 
uchun pul kerak bo'ladiki, uning miqdori daromadga borib taqaladi. Daromad 
qanchalik ko'p bo'lsa, oilaning xarid qobiliyati shunchalik yuqori bo'ladi, ya’ni oila 
sarf-xarajatlari ko'payadi. 
Oilalar qanchalik farqlanmasin, baribir ular xarajatlarining umumiy jihati 
borki, bu oiladagi kishilarning umuminsoniy ehtiyoji mavjudligidan kelib chiqadi. 
Ovqatlanish, kiyinish, bilim olish, madaniy hordiq chiqarish, bolalarni tarbiyalash 
xarajatlari turli oilalarda miqdoran farqlansa-da, hamma yerda zarur bo'ladi. 
Oila xarajatlari uning tarkibiga ham bog'liq. Oilaning ko'p yoki kam bolali bo'lishi, 
birinchidan, uningjon boshiga daromadini farqlantirsa, ikkinchidan, uningjon 
boshiga xarajatlari miqdorini va pulning nimaga sarflanishidagi tafovutni keltrib 
chiqaradi, chunki bolalar soni oilaning kundalik ehtiyojini o'zgartirib yuboradi. 
Ko'p bolali oilalarda ovqatlanish, kiyinish, bilim olish, transport va tomosha ko'rish 
xarajatlari yuqori bo'ladi. Bolasi kam oilalarda bu xarajatlarning salmog'i oz 
bo'ladi. 
Oilaning xarajati uning madaniy saviyasiga ham bog'liq. Madaniyat yuqori 
joyda oila ehtiyoji sog'lom va oqilona bo'ladi yoki aksincha. Oiladagi ko'pchilik 
noo'rin sarflar uning iste’mol madaniyatining pastligi bilan izohlanadi. 
Soliqlar va badal puli kabi to'lovlar oila daromadidan chegirilib, uning xarajatlari 
tarkibiga kiradi, biroq bu sarf oila ixtiyorida bo'lmaydi. Aksincha, daromadni 
jamg'arish uchun sarflash oilaning ishidir.