28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 MAVZU YUZASIDAN TAVSIY ETILADIGAN ADABIYOTLAR:
1.
M.Ostanaqulov «Bux. hisobi nazaryasi » Darslik Toshkent 2007 y.
2.
B.Xoshimov Bux. hisobi nazaryasi. Darslik T.2004 – 6 bob. 
3.
G.Sanaev. Bux. hisob. asoslari. Darslik Toshkent – 2005 y.
4.
Temirbulatov R. . Bux. hisob. asoslari fanidan masalalar toplami. 2007 y 
5.
Temirbulatov R. . Bux. hisob. asoslari fanidan korgazmali al’bom.Fargona 
2007.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

113 
MAVZU-28 BUXGALTERIYA HISOBI SHAKLLARI. 
 (Ma’ruza 2 soat).
 
REJA: 
1.
 
Hisob shakllari xaqida tushuncha. 
2.
 
Buxgalteriya hisobi shakllarining turlari. 
3.
 
Hisob shakllarining rivojlanish bosqichlari. 
 
Tayanch 
iboralar
: 
Shakl, 
memorial-order 
shakli, 
jurnal-order 
shakli, 
avtomatlashtirilgan shakl, registrlar, 
Tarixiy rivojlanish jarayonida buxgalteriya hisobi asta - sekin o’zgarib va 
rivojlanib borgan. Jamiyat rivojlanishining xar bir yangi bosqichida hisob 
registrlarining yangi turlari yuzaga kelgan va ularga qilinadigan yozuvlarning 
turlicha navbatlanishi hamda usullaridan foydalanilgan. Texnika vositalaridan u yoki 
bu usullardan foydalanish mazkur sharoitda yuzaga kelgan hisobdagi ro’yxatga olish 
tartibining xususiyatlarini aks ettiruvchi buxgalteriya hisobining turli shakllarining 
paydo bo’lishiga olib keddi. 
Shundan kelib chiqib, buxgalteriya hisobining shakli deganda hisob regi-
strlarining har xil shakllari, hisob ma’lumotlarini ishlash texnikasi va hisob 
yozuvlarini amalga oshirish usullarini birgalikda olib borish tartibini tushunish 
lozim, Registrlarning tashqi ko’rinishi, ularning tarkibiy tuzilishi, sintetik va taxliliy 
registrlarning o’zaro bog’lanishi, dastlabki hisob axborotini olishda va ishlashda, 
uning hisob registrlariga szishda qo’llaniladigan texnika - mana shularning barchasi 
buxgalteriya hisobining ayrim shakllarining xususiyatlarini beltilab beradi. 
Buxgalteriya hisobining paydo bo’lishidan boshlab o’tgan davr ichida uning 
shakllarida juda muhim o’zgarishlar sodir bo’lgan. Dastlabki rivojlanish bosqichida 
hisob korxonaning o’z egasi tomonidan mulklarning but saqlanishini ta’minlash, 
olingan daromadning miqdorini kuzatish va nazorat qilish maqsadida yuritilgan. 
Faqat ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan «hisob - kitob kiritish» - «beistisno 
topshiriladigan alohida agentlarning mustaqil funktsiyasiga» ajratiladi. SHu davrda 
buxgalteriya hisobining XV asrdagi adabiyotida birinchi marta yozilgan boshlang’ich 
shakllari yuzaga keladi. 
O’sha vaqtda registrlar daftarlardan iborat edi, muomilalar mulkdorning 
tilidan yoki uning esdalik daftari bilan xronologik registr Jurnal-ga yozshvdb, so’ngra 
sintetik registr bosh daftarga tarqatilar edi. Unda schyotlar uzoq muddatlar alohtsda 
yakka tartibda yuritilar, ya’ni ular hisobning har bir obhekti uchun alohida schyotlar 
(masalan, Un schyoti, savdogar Aliev-ning schyoti va shu kabilar) ochilar edi. 
Muayyan bir bosqichda umumlashtirilgan ko’rsatkichlarga ehtiyoj tug’ildi. O’shanda 
Bosh daftar sintetik hisob registriga aylandi va u bilan bir qatorda aloxida erdamchi 
daftarlarda tahliliy hisob yuritila boshladi. Faoliyat zhajmining o’sishi va jurnaldagi 
yozuvlarning ko’payib borish munosabati bilan, uni bir necha xronologik registrga - 
kassa jurnali, memorial va boshqalarga bo’lingan holda ishlatadi-gan bo’ldilar. Bosh 
daftar kundalik yozuvdan unga bir oylik yakuniy ezuvlar qilishga o’ta boshladilar. 
Bir oylik yozuvlarni tayyorlash uchun yig’ma jurnal kiritilgan bo’lib, unga yozuvlar 

---

114 
kundalik jurnallardan tanlab olish yo’li bilan amalga oshirilar edi. Asta-sekin hujjatlar 
yozuvlarni asoslovchi sifatida qo’llanila boshlandi. 
Daftarlardan foydalanishga asoslangan buxgalteriya hisobining shakllari 
shunday yo’l bilan rivojlangan edi. Ulardan birinchisi dastlab Italiya olimi Luka 
Pacholi tomonidan 1494 yilda Venetsiyada chop etilgan «Schyotlar va yozuvlar 
to’g’risidagi traktat» kitobida yoritilgan edi. 
XX asrning boshida, yig’ik ishlab chiharishning rmvojlanishi sharoitida 
hisobga bo’lgan talab ancha oshdi. Daftarlar o’rniga registrlarning yangi shakllari - 
kartochkalar, bo’sh varaqlardan foydalanish o’rtaga tashlanib, ular hisob mehnatini 
engillashtirib, ilgari mehnatni juda ko’p talab qiladigan ishlarni soddalashtirish qayta - 
qayta ko’chirish ishlarini bartaraf qilish imkoniyatlarini va pirovardida hisobda 
mashinali texnikadan foydalanish sharoitlarini yaratib berdi. 
Tijorat hisob - kitobining rivojlanishi va chuqurlashishi sharoitida hisobning 
mazmuni, maqsadlari va vazifalari tubdan o’zgardi. 20 - yillardayoq hisob 
texnikasining qoloqligi ayon bo’lgan edi. Hisob xodimlari hisobning yangi, rivojlangan 
tuzilishiniig pullarini izlasha boxoladilar. 
Markazlashtirilgan boshqaruv sharoitida yaratilgan hisobning shakllaridan eng 
birinchisi 1925 -1927 yillarda keng tarqalgan