3- mavzu. Birinchi aholi punktlari-tashkil etish sababi va ularning joylashuvi Aholi punkti

---

3- Mavzu. Birinchi aholi punktlari-tashkil etish sababi va ularning joylashuvi 
 
Aholi punkti - 
Odamlar doimiy yashaydigan joy boʻlib, shahar yoki qishloq 
shaklida boʻlishi mumkin. Aholi punktlarida bir necha yuzdan to bir necha 
milliongacha aholi istiqomat qiladi. Biror davlat hududidagi eng katta aholi 
punktlaridan biri oʻsha davlat poytaxti mavqeʼiga ega boʻlishi mumkin. 
Shahar
- nisbatan katta va doimiy aholi punktidir. Koʻp shaharlarga 
mahalliy qonunchilik alohida maʼmuriy, qonuniy yoki tarixiy mavqeʼ beradi. 
Masalan, Oʻzbekistonning Toshkent shahri viloyat va viloyat markazlaridan 
alohida mavqeʼga ega. Yevropada esa tarixan shahar sifatida oʻz sobori bor har 
qanday aholi punkti qaralgan. 
Finlyandiyaning Lappeenranta shahri. 
Shaharlar odatda murakkab sanitariya, yoʻl va koʻcha, turar-joy hamda 
transport tizimiga ega boʻladi. Aholisi soni milliondan oshadigan shaharlar 
megapolis, deyiladi; shahar oʻsib, boshqa shaharlarga yetsa va ularni oʻziga 
qoʻshib olsa, bu shahar megalopolisga aylanadi. 
Shahar - aholisi, asosan, sanoat, savdo, shuningdek, xizmat koʻrsatish, 
boshqaruv, fan va madaniyat sohalarida band boʻlgan yirik aholi manzilgohi. 
Shahar - bevosita qishloq xoʻjaligi bilan band boʻlmagan aholi toʻplangan markaz. 
Shahar atrofidagi tumanlar uchun maʼmuriy va madaniy markaz boʻlibgina 
qolmay, balki ularning joylashishi va oʻsishiga ham katta taʼsir koʻrsatuvchi omil 
hamdir. Aholi punktlariga Shahar maqomi berilishi uchun aholi soni, bajaradigan 
funksiyasi: sanoat ishlab chiqarish, tashkiliy-xoʻjalik, madaniy-siyosiy, maʼmuriy 
va h.k. bosh mezon boʻlib hisoblanadi. Aholi manzilgohlarini Shahar toifasiga 
oʻtkazish maʼlum qonuniy tartibda amalga oshiriladi va chegarasi belgilanadi. 
Turli mamlakatlarda Shahar maqomini olish mezoni turlicha, mas, Daniya va 
Ispaniyada aholi soni 250 kishi, Gruziya va Turkmanistonda 5 ming, Tojikiston va 
Qirgʻizistonda 10 ming, Rossiyada 5-12 ming, Yaponiyada 25 ming kishi boʻlishi 
kerak. Oʻzbekistonda 7 mingdan yuqori boʻlishi talab etiladi. Aholi soniga koʻra, 
Shaharlar kichik (50 minggacha), oʻrta (50-100 ming) va katta (100 mingdan ortiq) 
boʻladi. Oʻzbekistonda 120 shahar, 113 ta shaharcha bor. Shundan 17 tasi katta 

---

shaharlar (Toshkent, Samarqand, Namangan, Andijon, Buxoro, Qoʻqon, Fargʻona, 
Nukus, Qarshi, Urganch, Olmaliq, Angren, Chirchiq, Navoiy, Margʻilon, Termiz, 
Jizzax), 16 tasi oʻrta va qolganlari kichik shaharlar. Shaharlar bajaradigan 
vazifalariga koʻra - poytaxt, sanoat, transport, turizm, rekreatsiya, din, fan va ilmiy 
tekshirish markazlariga boʻlinadi. Shuningdek, respublikaga boʻysunuvchi, muxtor 
respublika, viloyat, tumanlarga boʻysunuvchi Shaharlarga ajratiladi. 
Shahar aholisi butun jahon aholisining 47,5% dan ortigʻini tashkil etadi. 
BMTda qabul qilingan terminologiyaga muvofiq, 8 mln. va undan ortiq aholisi 
boʻlgan Shaharlar - megashahar deb yuritiladi. Bunday Shaharlar Yer yuzida 1950-
yilda 2 ta, 1995-yilda 22 ta, hozirgi kunda 25 dan ortiq. Bir yoki ikki Shahar 
atrofida Shahar va shaharchalarning zich joylashishi Shaharlar aglomeratsiyasi 
deyiladi. Eng yirik Shahar aglomeratsiyalari: Tokio, Nyu-York, Mumbay, 
Shanxay, Mexiko, San-Paulo va boshqalar Oʻzbekistonda Toshkent, Fargʻona - 
Margʻilon, Samarqand, Andijon, Namangan va boshqalar Shahar aglomeratsiyalari 
shakllanmoqda. Bir necha Shahar aglomeratsiyalari qoʻshilib, megalapolis yoki 
megapolislarni tashkil qiladi. Hozirgi Bosvash, Tokaydo va boshqalar megapolislar 
bor. Baʼzan yirik Shaharlar yonida yoʻldosh shaharlar vujudga keladi. 
Qishloq
- aholisi, asosan, dehqonchilik, chorvachilik va qishloq 
xoʻjaligining boshqa sohalarida band boʻlgan aholi manzilgohi. Qishloq faqat 
aholisining mashgʻuloti bilan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, tabiiy 
geografik va turmush tarzi bilan ham shahardan farq qiladi. Qishloq - Oʻzbekiston 
Resggublikasi maʼmuriy-hududiy tuzilishidagi eng quyi boʻgʻin. Qishloqning 
ijtimoiy-iqtisodiy xususiyati aholini yerdan qay darajada foydalanishi, joyning 
tabiiy-geografik shart-sharoitlari bilan bogʻliq. Shu bois qishloqlar tarixan katta-
kichik boʻlgan, turar joylar ham shunga qarab joylashgan. Tekis, sersuv va tuprogʻi 
serunum, umuman, tabiiy sharoiti qulay joylarda yirik qishloqlar joylashib, aholi 
ancha gavjum yashagan. Asosan, dehqonchilik, bogʻdorchilik bilan shugʻullangan. 
Tekis, lekin suvi kam boʻlgan joylarda (choʻl va dashtlarda) aholi koʻproq 
chorvachilik bilan mashgʻul boʻlgan. Bunday joylarda qishloqlar kichik, bir-
biridan ancha uzokda, asosan, quduqlar yonida joylashgan. Togʻli hududlarda 
qishloqlar koʻproq soy va buloqlar boʻyida joylashgan. 
Qishloqlar umumiy bir markazga - qishloq fuqarolik yigʻinlariga ega 
boʻlgan, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan bir-biriga uzviy bogʻlangan kichik aholi 
manzilgohlariga ham boʻlinishi mumkin. Ular Oʻzbekistonda mahallalarga ajraladi. 
Qishloq kishilarning ijtimoiy va tarixiy tarkib topgan birligidir. Ularning 
vujudga kelishi jamiyat taraqqiyoti va hududiy mehnat taqsimotidagi oʻzgarishlar 
bilan bogʻliq boʻladi. Sanoatning rivojlanishi va urbani-zatsiya munosabati bilan 
dunyoda qishloq aholisining salmogʻi kamaymoqda. Oʻzbekiston qishloqlaridagi 
aholi salmogʻi ortmoqda. Buning asosiy sababi qishloqlarda aholining takror barpo 
boʻlish jarayonining shaharlardagiga nisbatan bir qadar jadal kechishidadir. 1970-
1990-yillarda Oʻzbekiston aholisining 60% qishloqlarda yashagan. Respublikada 
tugʻilishning nisbatan yuqoriligi maʼlum darajada oilalarning koʻpchiligi qishloq 
sharoitida, qishloq turmush tarzida yashab kelayotganligi bilan bogʻliq. 1990-yilda 
qishloqlarda har 1000 kishiga 39 ta bola tugʻilgan boʻlsa, shaharlarda 26 ta bola 
tugʻilganligi qayd etilgan. Mustaqillik yillarida aholi turmush tarzida iqtisodiy-

---

ijtimoiy oʻzgarishlar sodir boʻldi. 1995-yilda Oʻzbekiston qishloqlarida 
tugʻilishning yigʻindi koeffitsiyenti 4,12 % ni tashkil etib, aholi takror barpo 
boʻlishining kengaygan turiga mansub boʻlsa, 2001-yilda bu koʻrsatkich 2,75 % ga 
tushdi va aholi takror barpo boʻlishining oddiy (normal) turini taʼminlamoqsa. Bu 
holat Oʻzbekiston qishloq oilalarida koʻp bolalilikdan oʻrtacha bolalilikka oʻtish 
jarayoni roʻy berayotganini koʻrsatadi. 
Qadimiy qishloqlar aholining mavsumiy manzilgohlaridan tashkil topgan. 
Oʻzbekiston hududidagi qishloqlar dastlab kishilarning qish faslida istiqomat 
qiladigan joyi sifatida vujudga kelgan. Odamlar asta sekin dehqonchilik bilan 
shugʻullanib, oʻtroqlik davriga oʻtgach, qishloqlar koʻpaydi va kengaydi. Ibtidoiy 
jamiyat davrida shakllangan urugʻ birlashmalari oʻtroqlik davrida ham saqlanib, bir 
urugʻ bir qishloqqa oʻrnashgan. Hozirgi ayrim qishloqlar oʻsha urugʻ nomi bilan 
yuritiladi. Keyinchalik urugʻlarning qabilalarga birlashishi natijasida yirik yoki bir-
biriga yaqin joylashgan qishloqlar paydo boʻldi. Mas, Kenagas, Manaq, Mangʻit, 
Mingli, Nayman, Mitan va boshqa Quldorlik davrida koʻp mamlakatlarda 
quldorlarning yerlarida ishlaydigan kishilarning bir joyga oʻrnashishi bilan ham 
qishloq paydo boʻlgan. Bu qishloqlar shu yer egasining nomi bilan yoki joyning 
geografik holatiga qarab atalgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi 
bilan ham yangi qishloqlar vujudga kelib, kengayib bordi. Karvon yoʻllarida, 
daryolarning kechuv joylarida ham Qishloqlar yuzaga kelgan: Yettikechuv, 
Qizilkechuv, Qorakechuv, Langar va boshqalar. Hunarmandchilik va savdo 
rivojlanib, dehqonchilik ajralib chiqa boshlagach, shaharlar yuzaga keldi. Ilk 
ijtimoiy formatsiyalarda aholining koʻpchiligi qishloqlarda yashaganligi uchun 
jamiyatning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xususiyatlari qishloq hayoti bilan 
belgilangan. Dastlabki davrlarda qishloq jamoa boshligʻi, keyinchalik saylanadigan 
jamoa oqsoqoli yoki jamoa yigʻini tomonidan boshqarilgan. Qishloqlarning tashqi 
koʻrinishi, qurilishi ham davrdan-davrga oʻzgarib borgan. Mas, Xorazm hududida, 
Sugʻdda 6-7-asrlarda yangi tipdagi qishloqlar - katta-katta boy oilalar yashaydigan 
qasr-qoʻrgʻonlar boʻlgan, oddiy dehqonlar esa mayda qoʻrgʻonchalarda yashardilar. 
Har bir qasr-qoʻrgʻonning atrofi mudofaa devori bilan oʻralgan boʻlib, oʻrtasida 
koʻshki boʻlgan. Temuriylar davrida hozirgi Oʻrta Osiyo hududida qishloqlarni 
obodonlashtirishga, ariq va kanallar qazib, bogʻrogʻlar barpo qilishga ahamiyat 
berilgan. Yevropa mamlakatlarida sanoat, ishlab chiqarishning rivojlanishi qishloq 
hayotiga ham kuchli taʼsir koʻrsatdi. Qishloqlar 20-asrning 2-yarmida ancha 
rivojlandi. Qishloq aholisining turmush tarzi yaxshilandi. Qishloqlardagi ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy hayot tarzi tubdan oʻzgardi. Soʻnggi davrda qishloqlar kamayib, 
shaharlar salmogʻi ortib bordi. Hozirda qishloq aholisi jahon aholisining qariyb 
53%ni tashkil etadi. 
Yuridik maqomi: "Oʻzbekiston Respublikasida Maʼmuriy hududiy tuzilish, 
toponimik obʼyektlarga nom berish va ularning nomlarini oʻzgartirish masalalarini 
hal etish tartibi toʻgʻrisidagi" Oʻzbekiston Respublikasining 1996-yil 30-
avgustdagi qonunida qishloqlar, ovullarni tuzish va tugatish, chegarasini 
oʻzgartirish, aholi punktlarini birlashtirish, maʼmuriy markazlarini belgilash va 
koʻchirish, nom berish va ularning nomlarini oʻzgartirish va boshqa vazifalar 
tegishli tuman hokimlarining

---

iltimosnomasiga asosan, xalq deputatlari viloyat Kengashlari tomonidan, 
Qoraqalpogʻiston Respublikasida esa - Joʻqorgʻi Kengesi tomonidan amalga 
oshirilishi belgilangan 
Davlat
- jamiyatning oliy siyosiy instituti boʻlib, shu jamiyat yashayotgan 
mamlakat fuqarolari manfaatini himoya qilish uchun oʻrnatiladi. Davlatlar 
mamlakat chegaralarini himoya qiladi, boshqa mamlakatlar bilan aloqada boʻladi, 
qonunchilik bilan shugʻullanadi va hokazo. Mamlakat miqyosida jamiyatni 
uyushtirish masalalarini hal qilib, uning tashqi munosabatlarini belgilash 
vakolatlari boʻlgan hukmron tuzilma hisoblanadi. D. jamiyatni oʻz qonun-
qoidalariga koʻra idora qiladi, turli tip, shakllarda tashkil topadi. D. toʻgʻrisidagi 
nazariya huquqshunoslikning muhim sohasi hisoblanadi. D. va uning kelib 
chiqishi, rivojlanish bosqichlari, mohiyat va vazifalari haqida turlicha fikrlar 
mavjud. 
D. masalasi haqidagi qarashlar, taʼlimotlar. D. hokimiyati hamda huquqiy 
xayot hodisalari hamma zamonlarda alohida dolzarblik kasb etib kelgan. D. 
toʻgʻrisidagi ilk tushuncha va qarashlar mil. av. taxminan 4—3-mingyilliklarda 
Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoyda paydo boʻlgan. Ular asosan diniy-
mifologik harakterda edi. Avesto taʼlimotiga koʻra, hokimiyat, haqiqat, adolatlilik 
3 axloqiy-huquqiy asosga: ezgu fikr, ezgu soʻz, ezgu amalga tayanadi. D.ning 
vazifasi yovuzlikka qar-shi yaxshilik, tinchlik va insonlarning baxtlisaodatli 
hayotini taʼminlashdir. Islom dini taʼlimoti boʻyicha, Allohnpng oʻzi oliy qonun 
sohibi. Uning talablari, koʻrsatmalari pay-gʻambarlar orqali insonlarga yetkaziladi. 
D. boshliqlari - podsholar, xonlar xudoning yerdagi soyasi, vakili hisoblanadi. 
Diniy-mifologik taʼlimotlar bilan birga, keyinchalik D. toʻgʻrisidagi 
dunyoviy qarashlar, gʻoyalar rivojlandi. Bunda Platon, Aristotel, Forobiy, Beruniy, 
J.J.Russo, G.Grotsiy, Spinoza, Lokk, Monteskye, Kant, Jefferson va b. katta hissa 
qoʻshdilar. Bugungi dunyoviy D.larda ana shu mutafakkirlar taʼlimotlari muayyan 
darajada oʻz aksini topgan. Aristotel qam, Forobiy ham insonlar hayotiy zarur 
masalalarni yechishda va oʻz ezgu orzulariga erishishlarida tabiat insonga ato etgan 
huquqlar (dunyoga kelish, yashash, oila qurish va hokazo) asosida D.ga 
birlashadilar, deb hisoblagan. D.ga jamiyatda tinchlikni, tartibni taʼminlovchi, 
jamiyatni idora qiluvchi hokimi-yat sifatida qaragan. "Davlat - huquqqa rioya etish, 
u umum manfaati yoʻlida tuzilgan erkin kishilarning mukam-mal ittifoqi" 
(Grotsiy), "D. huquqiy qonunlar himoyasida boʻlgan koʻpchilik odamlarning 
birlashmasidir" (Kant). Gʻarbiy yevropalik olim J. Boden "D. ichki va tashqi 
siyosatda mustaqildir", deyish bilan suverenitet, suveren hokimiyat haqidagi fikrni 
ilgari surgan. Fransuz mutafakkiri J.J. Russo esa suverenitet xalqniki degan edi. T. 
Gobbs bu xususda oʻzicha tavsif berib, suverenitet sohibi bir shaxs, davlat 
boshligʻi yoki bir necha kishilar boʻli-shi mumkinligini eʼtirof etgan. U D. 
zimmasiga "qoʻl ostidagilarga tinchtotuvlikni baxsh etish, ular xavfsizligini 
taʼminlash yuklatiladi", deb yozgan. D. haqidagi nazariyalar qanchalik xilmaxil 
boʻlmasin, D.ning hamma yerda tashkil topish va rivojlana borish jarayoni oʻz 
yoʻli bilan kechdi. 
Poytaxt
- davlatning bosh shahri, mamlakatning maʼmuriy-siyosiy markazi. 
P., odatda, markaziy (umummilliy) xukumat, parlament va sud muassasalari 

---

qarorgohi hisoblanadi. Odatda, P. aloxdsa boshqaruv tartibi boʻlgan mustaqil 
maʼmuriy birlikka ajratiladi. Koʻpchilik federativ davlatlarda P. federatsiyaning 
biron-bir subʼyekti tarkibiga kirmaydigan va federatsiyaning mustaqil subʼyekti 
hisoblanmaydigan maxsus federal okrug hududida joylashgan boʻladi. Koʻpchilik 
mamla-katlarda P. qayerda boʻlishi konstitutsiya matnida toʻgʻridan-toʻgʻri 
koʻrsatiladi. Chunonchi, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6 
moddasida "Oʻzbekiston Respublikasining poytaxti - Toshkent shahri" deyilgan. 
Poytaxt
- davlat yoki maʼmuriy hududning bosh shahri. Aksar hollarda 
poytaxtda hokimiyatning bosh organlari va boshqarmalari, davlat boshligʻining 
qarorgohi, Oliy Sud va boshqa muhim muassasalar joylashgan boʻladi.