3-ma’ruza. Bola psixikasini o‘rganish prinsiplari

Kuzatish metodi 2 ga bo‘linadi: 
1) 
obyektiv ;
2)
subyektiv kuzatish metodi.
Bolalar psixologiyasida subyektiv, ya’ni o‘z–o‘zini kuzatishdan foydalanilmaydi. Bolalar 
psixologiyasining asosiy metodlaridan biri subyektiv, ya’ni bolalarni tashqaridan kuzatib 
o‘rganish metodidir. Obyektiv kuzatish metodi har doim ma’lum maksadga qaratilgan bo‘lib, 
uning yordamida kishilarning turli psixik protsesslari hamda shaxsiy psixologik xususiyatlari 
o‘rganiladi. Bunda tarbiyachi va tekshiruvchi psixolog bolalarning xulq – atvorlari va xatti 
harakatlarini ularning turli – tuman faoliyatlarida tabiiy sharoitda mavzuli tarzda kuzatadi. 
Obyektiv kuzatish metodi quyidagi koidalarga asoslanib tashkil qilinishi kerak: 

---

1) Har kanday kuzatishning aniq maksadi, rejasi bo‘lishi kerak. Masalan: bolalar diqqatining 
barqarorligini yoki tafakkur bilan bog‘liq bo‘lgan analiz qila olish qobiliyatini kuzatish. 
2) Bola shaxsining yaxlitligi prinsipiga asoslanib, ya’ni analitik – sintetik nuqtai nazardan 
kuzatish.
3) Bolani jamoada va jamoa a’zosi sifatida o‘rganish;
4) Kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o‘zlarining kuzatilayotilganlarini 
mutlaqo bilmasliklari kerak.
5)Kuzatishdan yaxshi natijalar olish uchun, ularni turli sharoitlarda (shaxsning xislatlarini 
turli xilda namoyon bo‘lishni nazarda tutib) sistemali tarzda kun sayin o‘rganish kerak.
Kuzatish metodidan foydalanilganda bolalar turli uyin faoliyatlari, didaktik mashg‘ulotlar, 
mehnat faoliyatlarida xilma–xil psixik– protsesslarning va individual xususiyatning namoyon 
bo‘lishini o‘rganish mumkin.
Kuzatish metodi uzluksiz yoki faoliyatni tanlab vaqti – vaqti bilan o‘tkazilishi mumkin. 
Bolalarni uzluksiz kuzatish metodi bilan o‘rganilganda ularning barcha fe’l – atvorlari va xatti – 
harakatlari kundalik faoliyatlari davomida kompleks xolda o‘rganiladi. Uzluksiz kuzatish bir 
necha kun yoki bir necha oy davom etgandan so‘ng to‘plangan ma’lumotlar analiz qilinib, 
bolaga psixologik xarakteristika tuziladi, vaqti – vaqti bilan tanlab kuzatilganda bolaning barcha 
xulq – atvori va hatti – harakatlari emas, balki faqat ma’lum hatti – harakatlari (diqqati yoki 
xotirasi) bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlari o‘rganiladi.
Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining alohida turli bolalar taraqqiyotini sermazmun 
qirralarini kuzatish va unda olingan dalillarni kundaliklarga yozib borish o‘rganishdan iboratdir. 
Bola taraqqiyoti haqidagi birinchi kundalik XIX asrning ikkinchi yarmida Ch.Darvin tomonidan 
nashr etilgan. Undan so‘ng I.Madiginakote, N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalar bolalar psixik 
taraqqiyoti yuzasidan sistemali tarzda olib borgan o‘z kundaliklarini nashr etganlar.
Bolalar psixologiyasida keng qo‘llaniladigan yana bir asosiy metod – eksperiment 
metodidir. Eksperiment metodi kuzatish metodiga nisbatan aktiv metod xisoblanadi. 
Eksperiment metodida u yoki bu psixik protsessni kachon yuzaga kelishini kutib o‘tirmay, bu 
protsessni eksperimentatorning o‘zi yuzaga keltiradi. Shuningdek o‘rganilayotgan psixik 
protsessni bolalarda bir necha marta takrorlab o‘rganish mumkin, yana kulay tomoni shundaki, 
bu metod kuzatish metodi singani ko‘p vaqt talab qilmaydi. Eksperiment metodi 3 ga bo‘linadi: 
1) laboratoriya eksperimenti, 2) tabiiy eksperiment. 3) pedagogik- psixologik eksprement 
metodi. Laboratoriya eksperimenti maxsus tashkil kilingan laboratoriyalarda turli asboblar 
yordami bilan o‘tiladi. Tabiiy eksperimentda biror psixik protsess o‘rganilayotganda maxsus 
sharoit yuzaga keltiriladi. Bolalar psixologiyasida eksperimentning har ikkala turidan keng 
foydalaniladi. Biroq bu metodlardan bolalar psixiologiyasida foydalanishning o‘ziga xos tomoni 

---

shundaki, bog‘cha yoshidagi bolalar laboratoriya sharoitida o‘tkaziladigan eksperimentlar bilan 
tabiiy sharoitda o‘tkaziladigan eksperimentlarning farqiga bormaydilar.
Har ikkila holda ham, tajribalar vazifa tarzida emas, balki o‘yin tarzida o‘tkazilsa yaxshi 
natija beradi. Eksperiment metodidan guruhlarda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar paytida keng 
foydalanish mumkin. Masalan: turli yoshdagi bog‘cha bolalar bilan o‘tkaziladigan didaktik 
mashg‘ulotlarda tabiiy eksperiment metodini qo‘llash mumkin. Bunda bolalarga xar xil 
hayvonlar, parrandalar, mevalar, sabzavotlar tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash xolda 
berib, ularni guruhlarga ajratish topshiriladi. Bolalar bu narsalarni qanday belgilariga qarab 
guruhlarga ajratishlarida ularning umumlashtirish xususiyatlarini o‘rganish mumkin. Odatda, 
guruh sharoitida o‘tkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi. Bolalar 
psixologiyasida tarkib toptiruvchi eksperiment metodidan ham foydalaniladi.
Bunda bolalarning u yoki bu xususiyati (psixologik xususiyati) tarkib toptiriladi va 
mustahkamlanadi. Masalan: bog‘cha yoshidagi bolalar ayni bir vaqtning o‘zida butunni va uning 
tarkibiy qismlarini to‘la idrok qila olmaydilar. Ular o‘z diqqatlarini yoki bir butun narsaning 
o‘ziga yoki uning bo‘laklariga qarata olmaydilar.
Tarkib toptiruvchi eksperiment orqali bolalarni bir butun narsani uning qismlari bilan bir 
paytda idrok qilishga o‘rgatiladi. Buning uchun bolalarga bir butun narsaning obrazini yarata 
olish mashq qildiriladi. (turli geometrik figuralar – doira, kvadrat, kub, foydalaniladi)
Pedagogik eksperiment orqali biron ta’lim – tarbiya metodining effektivligi aniqlanadi. 
Masalan: Biron tadqiqotchi bolalarni son – sanoqqa o‘rgatishning kandaydir yangicha metodini 
ishlab chiqqan bo‘lsa, uni pedagogik eksperiment metodi orqali sinab ko‘radi. Buning uchun 
oldindan bog‘cha ma’muriyati bilan kelishib 1 ta eksperimental va 1 ta nazorat guruhini belgilab 
oladi. Shundan so‘ng tadkikotchi eksperimental guruhda yangicha metod bilan elementar 
mavhum tasavvurlarni o‘stirish mashg‘ulotini o‘tkazadi. Nazorat guruhida esa bu mashg‘ulotlar 
odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi. 1-2 oydan so‘ng har ikkala guruhdagi 
bolalarning o‘zlashtirishlari taqqsolab ko‘riladi. Agarda eksperimental guruh bolalar yangicha 
metod bilan o‘zlashtirishlari nazorat guruhdagi bolalarning o‘zlashtirishlaridan anchagina 
samarali bo‘lib chiqsa, bu metod boshqa hamma bog‘chalarga ham tarqatiladi. Bordi-yu, agar 
natija nazorat guruhdagi bolalarning o‘zlashtirishlaridan yomon, ya’ni past bo‘lib chiqsa, 
yangicha metod bilan mashg‘ulot o‘tish darhol to‘xtatiladi.
Bolalar psixologida asosiy metodlardan tashqari yordamchi metodlardan ham keng 
foydalaniladi. Bolalar psixiologiyaning yordamchi metodlaridan – faoliyat mahsulotlarini 
o‘rganish metodidir. Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan 
mashg‘ul bo‘ladilar. Faoliyatlari jarayonida turli narsalarni, mahsulotlarni yuzaga keltiradilar. 
Ana shu narsalarda, mahsulotlarda bolalarning psixik protsesslari va psixologik xususiyatlari o‘z 

---

aksini topadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning faoliyatlari – uyin, rasm chizish, plastilin yoki 
loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish –yasash kabilardan iboratdir. Ana shu 
faoliyatlarining natijasiga qarab bolalarning mayl va istaklari, ehtiyoj va qiziqishlari, qobiliyat va 
layoqatlarini o‘rganish mumkin. Masalan: bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining 
xususiyatlari va atrofdagi narsa va hodisalar haqidagi tasavvurlarini ko‘rish mumkin. Shu sababli 
bu metoddan bolalar psixologiyasida keng foydalaniladi.
Bolalar psixologiyasi so‘rash – suhbat metodidan keng foydalaniladi. Bu metodni 5-6 
yoshli bolalarga nisbatan qo‘llash mumkin. Bunda bolalarga turli mavzularga doir savollar 
beriladi va ulardan og‘zaki suhbatning mavzui va suhbat paytida bolalarga beriladigan savollar 
oldindan yaxshilab uylab olinadi. Suhbat jarayonida javoblarni yozib olib, keyinchalik javoblarni 
taxlil qilish mumkin.