3-ma’ruza. Tarmoq arxitekturasi. Tarmoqlarni qurishda qo’llaniladigan arxitekturalar, pog’onali arxitekturaning maqsadi va vaziflari, pog’onalarda qo’llaniladigan protokollar va qurilmalar

---

3-MA’RUZA. Tarmoq arxitekturasi. Tarmoqlarni qurishda 
qo’llaniladigan arxitekturalar, pog’onali arxitekturaning maqsadi va 
vaziflari, pog’onalarda qo’llaniladigan protokollar va qurilmalar 
 
Tarmoq arxitekturasi - bu kompyuter tarmog'ining tuzilish uslubi, dizayni. Bu 
tarmoqning fizikaviy tarkibiy qismlari va ularning funktsional tashkil etilishi 
hamda konfiguratsiyasi, uning ishlash tamoyillari va protseduralari, shuningdek 
foydalaniladigan aloqa protokollari uchun asosdir. 
Kompyuter tarmog'ining arxitekturasi - dasturiy ta'minotni, apparat ta’minoti, 
protokollarni va ma'lumotlarni uzatish vositalarini fizikaviy va mantiqiy 
bog’lanishi sifatida tavsiflanadi. Boshqacha qilib aytganda, arxitektura 
kompyuterlarni qanday tashkil etilganligi va kompyuterga vazifalar qanday 
taqsimlanganligini belgilab beradi. 
Tarmoqning tashkil etilishi va talablar. 
Axborot tarmog‘ini murakkab tizim 
sifatida uni ko‘plab tizimlarga ajratish yo‘li bilan tasniflash mumkin. Bu tizimlar 
tarmoqni ko‘rib chiqilayotgan muvofiq qatlamlarida ajratilgan elementlarni o‘z 
tarkibiga oladi. Axborot tarmog‘i arxitekturasi deb, tarmoqning funksiyaviy, 
mantiqiy va strukturaviy unsurlar yig‘indisi, ular o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta'sir 
qoidalariga aytiladi. 
Axborot tarmog‘ini tizimli yondashish orqali tasvirlashda turli uslubiy 
tamoyillar mavjud. Ularning ba'zilarini aytib o‘tamiz: 
Iyerarxiya
-yaxlit narsaning qism va elementlari yuqoridan quyiga qarab 
joylashtirilganligi. Mazkur qonuniyatga asoslanib tarmoqni quyi tarmoqdagi 
alohida tarmoq osti segmentlarga bo‘lish mumkin. 
Kommunikativlik
-tizimda aloqalarning ko‘pligi, tashqi aloqalar–muhit bilan 
va ichki aloqalar-tizim osti qism va elementlar bilan. Bunga aloqador ravishda 
tarmoqni tarmoq osti, ya'ni yuqori qatlamidagi tarmoqning tizimosti qismi, yoki 
elementi, yoki past qatlamdagi segmentlarni o‘ziga kirituvchi mustaqil tizim 
sifatida ko‘rish mumkin. 
Emerjentlik
-tizimning alohida elementlariga xos bo‘lmagan integrativ 
sifatning tizimda namoyon bo‘lishi. Masalan, axborot tarmog‘ida transport, 
axborot taqsimlash, tarmoqni boshqarish kabi funksional muhim va nisbatan 
mustaqil tizimosti qismlarni ajratsa bo‘ladi. Ularning birontasini alohida axborot 
tarmog‘i bilan solishtirib bo‘lmaydi, faqat ularning o‘zaro bog‘liqligi ushbu 
tushunchani aks ettiradi. Boshqa tomondan, faqatgina alohida tizimosti qismlarni 
o‘rganish tizim haqida to‘la tasavvurni chuqurlashtiradi. 
Mazkur xususiyatlar tufayli murakkab tizimning har bir tizimosti qismini 
mustaqil tizim sifatida ajratib, uning arxitekturasini taxlil qilish mumkin. Taxlil 
qilinayotgan qatlamga bog‘liq ravishda tarmoqni yaxlitlikdagi, tarmoq dasturiy 
ta'minot, terminal majmua, kommutasion tizim, xatto alohida integral sxemaning 
arxitekturasi haqida gapirish mumkin. Shuni ham ta'kidlash lozimki, tarmoq 
arxitekturasini ko‘rib chiqish tadqiqotchining kasbiy yo‘nalishiga bog‘liq. 
Masalan, loyihalashtiruvchi tarmoq arxitekturasini tahlil qilganda, uning 
topologiyasi, tashkiliiy strukturasi, protokol modelini ko‘rib chiqadi. Tarmoq 
operatorlari, avvalambor, uning fizikaviy tuzilmasi bilan qiziqadilar. Tarmoqning

---

dasturiy ta'minotini ishlab chiqaruvchilar tarmoqning 
funksional strukturasiga
e'tibor beradilar. Umumiy tasavvur darajasida har qanday tarmoq 
punktlar
va 
ularni birlashtiruvchi 
liniyalardan
tashkil topgan. Ularning (punkt va liniyalarning) 
o‘zaro joylashishi tarmoq bog‘liqligi va punktlar o‘rtasidagi axborot almashuvini 
ta'minlab berish qobiliyatini tavsiflaydi. Tarmoq topologiyasi uning bog‘liqligini 
aks ettiradi. 
Fizikaviy va mantiqiy jihatdan topologiya
bir-biridan farqlanadi. 
Fizikaviy topologiya tarmoq punktlarini va ularni bog‘lovchi liniyalarning 
joylashishini aks ettiradi. Mantiqiy topologiya axborotning manba va 
iste'molchilarining o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish yo‘llari tashkil qilinadigan 
imkoniyatlar haqida tasavvur beradi. Tarmoqning topologik xususiyatlarini 
tadqiqot qilish uchun uning punktlarini nuqta sifatida, ularni birlashtiruvchi 
liniyalarni esa yoy sifatida aks ettirish qulay. Bunday geometrik shakl graf deb 
ataladi, grafdagi nuqtalar cho‘qqi, yoylar esa ularning yo‘naltirilganligi hisobga 
olinmaganligida qirra deb nomlanadi. Graf axborot tarmog‘ining topologik 
modelidir. 
Tarmoq topologiyasini tanlash uning qurilishida hal qilinadigan birinchi 
vazifadir va u texnologik hamda aloqaning ishonchliligiga bo‘ladigan talablar bilan 
shartlanadi. Agar u tashkil topadigan standart(baza) topologiyalari majmuasi aniq 
bo‘lsa, tarmoq topologiyasi nisbatan sodda tanlanadi. Ba'zi topologiyalar va 
ularning xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.