3-mavzu. Mutaxassislik masalalarida axborot texnologiyalarini qo‘llash. Elektron jadvallar va ma’lumotlar bazasi

1. Muammoning qo’yilishi.
Bu bosqichda MBni yaratish uchun masala 
shakllantiriladi. Unda bazaning tarkibi, nima uchun ishlatilishi, yaratish maqsadi 
batafsil bayon etiladi. Shuningdek, ushbu MBda qanday turdagi ishlarni bajarish 
mo‘ljallanayotganligi (tanlash, qo‘shish, ma’lumotlarni o‘zgartirish, hisobotni 
ekranga chiqarish yoki chop etish va hokazo) sanab o‘tiladi. 
2. Ob’yektning tahlili.
Bu bosqichda MB qanday ob’yektlardan tuzilishi 
mumkinligi va ularning xususiyatlari, ya’ni ob’yekt qanday parametrlar bilan 
aniqlanishi ko‘rib chiqiladi. Barcha ma’lumotlarni alohida yozuvlar yoki jadvallar 
ko‘rinishida joylashtirish mumkin. Shundan so‘ng har bir alohida yozuv birligining 
turi (matnli, sonli va hokazo) aniqlanadi. 
3. Model sintezi.
Bu bosqichda yuqoridagi tahlil asosida MB modeli tanlanadi 
(relyatsion, iyerarxik, tarmoqli). Har bir modelning afzalliklari, kamchiliklari 
aniqlanib, yaratilayotgan MBning 1-bosqichda qo‘yilgan talablarga javob berish-
bermasligi, qo‘yilgan masalani yechish imkoniyatiga ega bo‘lishligi ko’rib 

---

chiqiladi. Model tanlangandan so‘ng uning sxemasi jadvallar va tugunlar orasidagi 
bog‘lanishlar ko‘rsatilgan holda chizib chiqiladi. 
4. Ma’lumotlarni tasvirlash usullari, dasturiy vosita.
Model yaratilgandan 
so‘ng dasturiy maxsulotga bog‘liq holda ma’lumotlarni tasvirlash usulini aniqlab 
olish kerak. Ko‘pchilik MBBТ da ma’lumotlarni ikki hil ko‘rinishda kiritish 
mumkin: а) shakllardan foydalanib; б) shakllardan foydalanmasdan. 
Shakl
— foydalanuvchi tomonidan bazaga ma’lumotlarni kiritish uchun 
yaratilgan grafik interfeysdir. 
5. Ob’yektning komp’yuter modelining sintezi va uni yaratish texnologiyasi. 
Тanlab olingan dasturiy maxsulotning vositaviy imkoniyatlarini ko‘rib 
chiqib, komp’yuterda MBni bevosita yaratishga kirishish mumkin. MBning 
komp’yuter modelini yaratish jarayonida har qanday MBBТ uchun хос bo‘lgan 
ayrim bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

MBBТni ishga tushirish, MBning yangi faylini yaratish 
yoki oldindan yaratilgan bazani ochish; 

dastlabki jadvalni yoki jadvallarni yaratish; 

ekran shakllarini yaratish; 

MBni to‘ldirish. 
MBni to‘ldirish ikki ko’rinishda olib boriladi: jadval ko‘rinishida va shakl 
ko‘rinishida. Bunda sonli va matnli maydonlarni jadval ko‘rinishida, MEMO va 
OLE turidagi maydonlarni shakl ko‘rinishida to‘ldirish lozim. 
3. Yaratilgan MB bilan ishlash.
MB bilan ishlash deganda quyidagi 
imkoniyatlar nazarda tutiladi: 

kerakli ma’lumotlarni izlash; 

ma’lumotlarni saralash; 

ma’lumotlarni tanlab olish; 

chop etish; 

ma’lumotlarni o‘zgartirish va to‘ldirish. 
MBni yaratish bosqichlari va unda ishlash tamoyillari bilan quyida MS 
Access MBBТ misolida tanishib chiqamiz. 
MBBТ bilan ishlaganda ekranga ishchi maydon va boshqaruv paneli 
chiqariladi. Boshqaruv paneli menyuni, yordamchi boshqaruv sohasini va yordam 
berish satrini o‘z ichiga oladi. Ularning ekranda joylashishi turlicha bo‘lib, konkret 
dastur xususiyatlariga bog’liq. Ayrim MBBТlari ekranga direktivalar (buyruqlar) 
oynasini yoki buyruqlar satrini chiqarish imkoniyatiga ham ega.
MBBТning muhim xususiyati – ayrim amallarni bajarish uchun oraliq saqlash 
buferidan foydalanishidir. Almashish buferi nusxalash yoki ko‘chirish amallarini 
bajarishda nusxa olinayotgan yoki ko‘chirilayotgan ma’lumotlarni vaqtincha 

---

saqlab turish uchun ishlatiladi. Ma’lumotlar yo‘qotilgandan so‘ng ham ular buferga 
joylashtiriladi va yangi ma’lumotlar qismi yozilguncha u yerda saqlanib turadi. 
MBBТ dasturlari yetarli sondagi buyruqlarga ega bo‘lib, ularning har birida 
turli parametrlar (optsiyalar) bo‘lishi mumkin. Buyruqlarning bunday tizimi 
qo‘shimcha optsiyalari bilan birgalikda MBBТning har bir turi uchun o‘ziga xos 
menyuni tashkil etadi. Menyudan bir buyruqni tanlash quyidagi ikki usuldan biri 
orqali amalga oshirilishi mumkin: 

kursorni boshqarish tugmachalari yordamida tanlangan 
buyruq ustiga olib borish va ENTER tugmachasini bosish; 

tanlangan buyruqning birinchi harfini klaviaturadan 
kiritish. 
MBBТlarining o‘ziga xos xususiyatlariga qaramasdan, foydalanuvchi 
ixtiyoriga beriladigan buyruqlar to‘plamini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 

fayllar bilan ishlash buyruqlari; 

taxrirlash buyruqlari; 

bichimlash buyruqlari; 

oynalar bilan ishlash buyruqlari; 

MBBТning asosiy ob’ektlarida (jadval, shakl, hisobot, 
so’rov) ishlash buyruqlari; 

qo‘shimcha ma’lumot olish buyruqlari. 
MBBТ bilan ishlashni quyidagi umumlashgan texnologiya asosida olib 
borish mumkin (3.2.1-rasm). 
MB 
jadvallarining 
tuzilmasini 
yaratish. 
MBning 
yangi 
jadvalini 
shakllantirish MBBТ bilan ishlaganda jadval tuzilmasini yaratishdan boshlanadi. 
Ushbu jarayon maydonlar nomlarini, ularning turlari va o‘lchamlarini aniqlashni 
o‘z ichiga oladi. 
Ma’lumotlarni kiritish va taxrirlash.
Deyarli barcha MBBТlar jadvallarga 
ma’lumotlar kiritish va ularni taxrirlashga imkon beradi. Bu ishlarni ikki usulda 
bajarish mumkin: 
– jadval ko‘rinishda taklif etiladigan standart shakllar yordamida; 
– foydalanuvchi tomonidan maxsus yaratilgan ekranli shakllar yordamida. 
MB jadvallaridagi ma’lumotlarga so‘rovlarni ishlatish yo‘li bilan yoki 
maxsus ishlab chiqilgan dasturni bajarish jarayonida ishlov berish mumkin. 
«
Запрос
» (So‘rov) deganda yozuvlarni tanlash uchun beriladigan ko‘rsatma 
tushuniladi. So‘rovni bajarish natijasida vaqtga bog‘liq ma’lumotlar to‘plami 
(dinamik to‘plam)dan iborat jadval hosil bo‘ladi. Dinamik to‘plamning yozuvlari 
bir yoki bir necha jadvaldan iborat maydonlarni o‘z ichiga olishi mumkin. So‘rov 
asosida hisobot yoki shaklni tuzish mumkin. 

---