3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja



Yüklə 0,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/35
tarix13.12.2023
ölçüsü0,71 Mb.
#174543
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   35
3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja (1)

Mazmun va shakl
. Mazmun va shakl tushunchalari, ularning dialektikasi 
qadimdayoq sinchiklab o‘rganilgan. Uyg‘unlik, go‘zallik, mutanosiblik tuyg‘usi, 
aql va tananing barkamolligi qadimgi yunonlar uchun juda muhim bo‘lgan. 
Ularning tilida shakl tushunchasi tabiatning oddiy materiali go‘zal shakl-shamoyil 
kasb etishiga imkoniyat yaratadigan g‘oya tushunchasining sinonimi sanalgan. 
Aristotel g‘oya, ya’ni shaklni materiya bilan uzviy deb hisoblagan. Qadimgi 
Yunonistonda mazmun va shakl muammosi qo‘yilgan bo‘lsa, keyingi ming 
yillikda bu muammoni turli yo‘nalish mutafakkirlari echishga harakat qildi.
Mantiqda 
mazmun tushunchasi uning muhim belgilari majmuini anglatadi.
Falsafada 
mazmun narsaning negizini tashkil etadigan, uning mavjudligi, 
rivojlanishi va shakllarining o‘zgarishini belgilaydigan qismlar, elementlarning 
muayyan tarzda tartibga solingan majmuidir. 
Ko‘rib turganimizdek, mantiq va 
falsafadagi mazmun tushunchalari bir-birini istisno etmaydi, balki bir-birini 
to‘ldiradi. Demak, 
mazmun – mazkur narsa, jarayon, hodisani belgilovchi 
elementlar, tomonlar, xossalar, aloqalar va tendensiyalarning yig‘indisi
.
Har 
qanday narsa, hodisa aniq mazmun bilangina emas, balki muayyan shakl bilan ham 
tavsiflanadi.
Shakl – bu narsalar va jarayonlarning mazmunini belgilovchi tomonlar, xossalar va 
aloqalarni uyushtirish usuli. Boshqacha aytganda, narsaning shakli – bu elementlar 
o‘rtasidagi barqaror ichki aloqalarni uyushtirishning unga yaxlitlik sifatida 
namoyon bo‘lishi va o‘ziga xos bo‘lgan barcha funksiyalarni bajarish imkonini 
beruvchi usuli.
Shakl – narsaning tuzilishi, strukturasini, mazmun elementlarining uyushish, bir-
biri va tashqi omillar bilan o‘zaro aloqa qilish usulini tavsiflovchi ichki aloqa
.
Shakl,-deydi Ibn Sino,-jismlarning mavjudligi qanday bo‘lsa, shunday saqlanishi 


yoki boshlang‘ich materiyaning konkret jismga aylanishidir. Shakl- tabiiy kuch 
sifatida anorganik jismlarni harakatga keltiradi: o‘simlik, hayvon, odam, kosmik 
ruhni harakatga keltiradigan tabiiy jismlar shaklidir. Shakl-jismdan konkret narsa 
va predmet hosil bo‘lishidir. Shakl-jismlarning alohida xususiyati bo‘lib, konkret 
yashash tarzini belgilaydi. Shakl umumiy nom bo‘lib, narsa turini, narsaning 
mavjudligini, 
ikkinchi 
marta 
takomillashishini, 
mavjudligi 
va 
o‘rinli 
aktuallanishini bildiradi. Shaklni aniqlashda narsalar mavjudligi muhim o‘rin 
egallaydi. Masalan, olov olov shakli asosida aktuallashadi va boshqa shaklga 
o‘tadi. Shakl tufayli jism jism bo‘la oladi. 
Mazmun va shakl tushunchalariga berilgan ta’riflarning o‘zidayoq biz ularning 
o‘xshashligini payqaymiz, chunki struktura, ichki izchillik – mazmunning ham, 
shaklning ham zaruriy komponenti. Shu sababli mazmunni shakldan faqat abstrakt 
nuqtai nazardangina ajratish mumkin. Ikki o‘xshash mazmunni taqqoslashgina 
shakl omillarini farqlash imkonini beradi. Nafaqat mazmun «shakldor», balki shakl 
ham mazmunlidir. Shu sababli ayni bir jihat, element bir zamonning o‘zida bir 
predmetning shakli ham, boshqa predmetning mazmuni ham bo‘lishi mumkin.
Shakl va mazmunning o‘zaro aloqasi shunda ifodalanadiki, narsaning bu ikki 
qarama-qarshi tomonlari bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Qadimda mazmun va 
shakl dialektikasida shakl ustun qo‘yilgan, uning yordamida narsa o‘z g‘oyasi 
(shakli) yoki vazifasi (maqsadi)ga muvofiq bo‘lgan muayyan borliq sifatida 
mavjud bo‘ladi, deb hisoblangan. Keyinchalik fanning rivojlanishi va uning 
falsafaga ta’siri kuchayishi bilan mazmun va shaklning aloqasi haqidagi tasavvurga 
ham aniqlik kiritilgan. Oddiy sog‘lom fikr bizga shakl nimaningdir, ya’ni muayyan 
mazmunning shakli bo‘lishi mumkinligini, mazmunsiz shakl hech qanday 
ahamiyat kasb etmasligini ko‘rsatadi. Shu sababli formalizm tanqidi mutlaqo 
o‘rinlidir. Masalan, san’atda «sof shakllar» bilan o‘yin qilishga urinish shuning 
uchun ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydiki, o‘zini formalist deb hisoblovchi 
iste’dodli san’atkor asarida mazmun baribir mavjud bo‘ladi. Davlatni boshqarishda 
formalizm turlaridan biri sanalgan byurokratizm bilan ham shunday hol yuz beradi. 
O‘z faoliyatini sof formal qoidalarga bo‘ysundiruvchi, sog‘lom fikrga son-sanoqsiz 
to‘siqlar o‘rnatuvchi byurokrat amalda hokimiyat vakolatlari birdan-bir maqsad 
sanalgan muayyan davlat tizimining vakili hisoblanadi. Formalizmning yana bir 
ko‘rinishi huquqning pozitivistik talqini bo‘lib, unga binoan huquq iqtisodiy, 
siyosiy, axloqiy yoki o‘zgacha asoslashga muhtoj bo‘lmagan oliy asosdir. 
Huquqning mazkur formal-dogmatik talqini qonunchining o‘zboshimchaligiga 
keng yo‘l ochadi. Natijada davlatda nohuquqiy qonunlar ustuvorligi qaror topadi.
Narsa shaklsiz ham mavjud bo‘lmaydi. Shuningdek, shakl mazmunga faol ta’sir 
ko‘rsatadi, narsaga unda mavjud bo‘lmagan xossalarni baxsh etadi. Masalan, 
ko‘mir, grafit va olmosni olaylik. Ularning farqi – faqat molekula strukturasida, 
ya’ni shaklda. Ammo hech kim bu moddalarni bir-biriga o‘xshatmaydi. Xullas, 
shakl mazmunga faol ta’sir ko‘rsatib, yo uni takomillashtiradi, yo o‘zini to‘la 
namoyon etishiga monelik qiladi. Shakl mazmundan nisbatan mustaqildir. Bu hol 
ayni bir mazmunning ko‘plab shakllari mavjudligida, shuningdek shakl 
mazmundan o‘zishi yoki undan orqada qolishida namoyon bo‘ladi. Shu sababli 
shakl va mazmunning uzluksizligi ularning birligi to‘g‘risida so‘z yuritish 


imkonini beradi. Bunda har bir muayyan holda yo shakl, yo mazmun ustunlik 
qilishi mumkin. Shakl va mazmunning nomuvofiqligi yoki qarama-qarshiligi 
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladigan mazkur kategoriyalar dialektikasi borliqning har 
qanday hodisasi o‘zgarishi va rivojlanishining ichki manbai hisoblanadi.

Yüklə 0,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin