3-Variant Moliyaviy faoliyat bo‘yicha pul oqimlari auditi

3-Variant
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha pul oqimlari auditi
Korxona pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditini o’tkazish vaqtida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi yozuvlarning tekshiruvi eng mas’uliyatli vazifalardan biri hisoblanadi, zero bu korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlarini tavsiflovchi asosiy ma’lumotlar olinadigan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotdagi ko’rsatkichlarni ishonchliligini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Ushbu ishni to’liq bajarmasdan turib, haqqoniy auditorlik xulosasini tayyorlash uchun asosiy baza hisoblangan hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligiga to’liq ishonch hosil qilib bo’lmaydi. Korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatining auditorlik tekshiruvini o’tkazishda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlari, hisob registrlari va dastlabki hujjatlar auditning ma’lumot bazasi sifatida qo’llaniladi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditining dastlabki bosqichida, auditor pul oqimlari to’g’risidagi hisobot bo’yicha ichki nazorat tizimi holatini baholashi lozim. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda barcha rekvizitlar va nazarda tutilgan ko’rsatkichlar to’ldirilishi kerak. Korxonada tegishli aktivlar, passivlar, muomalalar mavjud emasligi sababli biror-bir modda (satrlar, ustunlar) to’ldirilmagan taqdirda, ushbu modda (satr, ustun) ustiga chizib qo’yiladi. Quyidagi 7-jadvalda pul oqimlari bo’yicha ichki nazorat tizimini baholash bo’yicha testlarni o’tkazishda qo’llaniladigan namunaviy savollar ro’yxati keltirilgan. Auditor pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning manzil qismini quyidagi tartibda to’ldirilishiga e’tibor berishi va uni o’rganishi kerak: a) “Korxona, tashkilot” rekviziti - korxonaning to’liq nomi (belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan ta’sis hujjatlariga muvofiq) va KTUTga ko’ra uning kodi ko’rsatiladi; b) “Tarmoq” rekviziti - korxona tarmog’i va XXTUTga ko’ra tarmoq kodi ko’rsatiladi; v) “Tashkiliy-huquqiy shakl” rekviziti - korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli 202 va THTga ko’ra tashkiliy-huquqiy shaklning kodi ko’rsatiladi; g) “Mulkchilik shakli” rekviziti - korxonaning mulkchilik shakli va MShTga ko’ra mulkchilik shaklining kodi ko’rsatiladi; d) “Vazirliklar, idoralar va boshqalar” rekviziti - ixtiyorida korxona turgan (agar u mavjud bo’lsa) va unga moliyaviy hisobot yo’naltiriladigan organning nomi hamda DBPBTga ko’ra ushbu organning kodi ko’rsatiladi; e) “Soliq to’lovchining identifikatsiya raqami” rekviziti - STIR bo’yicha korxonaning identifikatsiya raqami ko’rsatiladi; j) “Hudud” rekviziti - MHOBT bo’yicha kod ko’rsatiladi; z) “Manzil” rekviziti - korxonaning to’liq yuridik manzili ko’rsatiladi. Auditor korxona buxgalteri pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish chog’ida O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonuni, O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, Buxgalteriya hisobi milliy standartlariga, shuningdek buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish masalalari bo’yicha boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanganligi o’rganishi lozim. Hisobot davrida audit o’tkazish uchun ma’lumot manbalari korxonaning hisob registrlari - bosh kitob, jurnal-orderlar yoki memorial orderlar, sintetik va tahliliy hisobning aylanma qaydnomalari, hisob-kitob-to’lov qaydnomalari, shaxsiy hisobvaraqlar, tahliliy hisobvaraqalari va boshqalardan olinadi. Bunda hisob registrlarida korxonaning moliyaviy va xo’jalik muomalalari bo’yicha barcha buxgalteriya yozuvlari ikki yoklama yozish usuli bilan jamlanadi, ya’ni, har bir xo’jalik muomala tegishli hisobvaraqlarning debeti va kreditida aks ettiriladi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi yoppasiga yoki tanlab olib tekshiruv o’tkazilganda auditor hisob registrlarida buxgalteriya hisobvaraqlari, qayd etilgan registrlarda xo’jalik muomalalari iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib, to’g’ri korrespondentlanganligini baholashi va kelajakda to’g’rilash maksadida, tasodifan sodir etilgan xatolarni va tasodifiy noto’g’ri buxgalteriya yozuvlarini (o’tkazmalarini) aniqlashi lozim. Shuning bilan bir qatorda, hisobot ma’lumotlari. Ayniqsa, korxona moliyaviy faoliyati natijalarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, 203 uning asosiy aylanma aktivlar miqdorini, o’zining moliyaviy va mulkiy holatini yaxshi tomondan ko’rsatish uchun boshqa korxonalar va banklarga bo’lgan qarzlarni yashirib ko’rsatish maqsadida ataylab sodir etilgan xatolar aniqlanadi va bular haqida korxona rahbariyatiga ma’lumot taqdim etiladi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi jarayonida quyidagi auditorlik metodlaridan foydalaniladi: - solishtirish usuli (iqtisodiy hodisalar, ko’rsatkichlarni o’zaro va biznes-reja bilan solishtirish);
- gipoteza usuli (hodisalarning sodir bo’lishi, natijalari turli shart-sharoitlarni e’tiborga olgan holda o’rganiladi. Bunday usul ko’pincha “yashirin iqtisodiyot” natijalarini aniqlashda keng foydalaniladi); - tahlil va sintez usuli (audit ob’ekti bo’lgan ma’lum ko’rsatkich omillar asosida o’rganiladi, mavjud ichki imkoniyatlar aniqlanadi); - taftish usuli (korxonaning faoliyatiga to’liq baho berish uchun barcha muomalalar tasdiqlovchi nazoratidan o’tkaziladi); - inventarizatsiya usuli (korxonadagi huquqiy aktivlar va majburiyatlarning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga monandligi tekshiriladi); - kalkulyatsiya usuli (bajarilgan ishlar, ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi, umumiy ovqatlanish korxonalarda esa taomlarning sotilish bahosi aniqlanadi); - ekspertiza usuli (hujjatlarning realligini, haqqoniyligi, mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlari laboratoriya yo’li bilan aniqlanadi); - buxgalteriya schyotlari va ikkiyoqlama yozuv usuli (korxona aktivlari va majburiyatlarining harakati hamda qoldiqlari buxgalteriya hisobi schyotlari orqali tekshiriladi); - balans usuli (korxonadagi hodisalar, jarayonlarni rasmiylashtirish, dastlabki ma’lumotlarni umumlashtirish orqali nazorat qilish). Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi jarayonida auditor me’yorlashtirish, baholash, guruhlash usullaridan ham foydalaniladi. Audit usullari har bir hodisaning kelib chiqish sabablari, ularning oqibatlari, ho’jalik jarayonlarining qonun-qoidalarga (mezonlarga) muvofiqligini aniqlashga yordam berishi kerak. Auditorlik faoliyatining rivojlanishi tufayli uning uslubi, unda qo’llaniladigan usullar ham takomillashib boraveradi. Keyingi paytlarda maxsus adabiyotlarda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditining quyidagi usullariga katta e’tibor berilmoqda: xodimlar (yoki uchinchi shaxslar) bilan og’zaki so’rovlar o’tkazish, tekshirilayotgan tashkilot bo’yicha muqobil balans tuzish, audit ob’ektlari bo’yicha testlar, anketalar o’tkazish, kompyuter axborotlari texnolgiyalaridan keng 205 foydalanish kabi usullar. Shuni ham qayd qilish kerakki, auditorlar (auditorlik tashkilotlari) audit jarayonida qabul qilingan umumiy (an’anaviy) usullardan foydalanish bilan bir qatorda ular o’zlariga ma’qul bo’lgan yoki boshqalar uchun “tijorat siri” hisoblangan noan’anaviy (lokal) usullardan ham foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditida qo’llaniladigan usullar uning turi, maqsadi va vazifalariga bevosita bog’liqdir. Bizning fikrimizcha, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi quyidagi ketmaketlikda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditining umumiy rejasi va ishchi dasturini tayyorlash; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va taqdim etish bo’yicha korxona ichki nazorat tizimi ma’lumotlarining ishonchliligini baholash va unga asosan auditorlik tanlash hajmini belgilash; - korxona hisob siyosatining pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish bo’yicha talablariga rioya etilganlik holatini o’rganish; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot va buxgalteriya hisobi registrlar ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligini tekshirish; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot va buxgalteriya hisobi registrlari ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligini o’rganish; - pul oqimlari bo’yicha tahliliy hisob ko’rsatkichlarini bosh kitob va balans moddalaridagi ko’rsatkichlar bilan solishtirish; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot qonunchilikda belgilangan muddat va tartib asosida taqdim etilganligini tekshirish; - pul oqimlarini shakllanishi va foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini yoki davlat tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriyhuquqiy hujjatlar talablariga mosligini o’rganish; - pul oqimlarini shakllanishi va foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarini buxgalteriya hujjatlari va schyotlarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida aks ettirilganligini tekshirish; 206 - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini yoki haqiqatga mosligini o’rganish; - operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat bo’yicha pul oqimlari harakatini qonuniyligini va to’g’ri hisobga olinganligini tekshirish; - buxgalteriya balansining pul oqimlari bo’yicha ko’rsatkichlarini ishonchliligini yoki pul oqimlari bo’yicha rasmiylashtirilgan birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga muvofiqligini o’rganish; - pul oqimlari to’g’risida hisobot auditi natijalarini oraliq va umumiy auditorlik ma’lumotnomalari(dalolatnomalari)da umumlashtirish, rasmiylashtirish va baholash; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi natijasida aniqlangan xato yoki qoidabuzarliklarni paydo bo’lish sabablarini tahlil qilish va ularni kelgusida takrorlanmasligi yuzasidan amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; - pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi natijalarini mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim etish va h.k. Auditor pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarini ishonchliligini yoki birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga mosligi o’rganishdan oldin quyida keltirilgan tartib asosida testlashni amalga oshirishi lozim. Quyidagi jadvalda pul oqimlari bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarni tekshirish bo’yicha namunaviy testlar to’plamini keltiramiz (6.7.-jadval). Bunda qo’yidagi asosiy uch bulimga bo’linadi: 1. Tayyorgar lik bosqichi; 2. Tekshirish bosqichi; 3. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish va baholash bosqichi. Shu o’rinda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi jarayonida auditor me’yorlashtirish, baholash, guruhlash usullaridan ham foydalaniladi. Audit usullari har bir hodisaning kelib chiqish sabablari, ularning oqibatlari, ho’jalik jarayonlarining qonun-qoidalarga (mezonlarga) muvofiqligini aniqlashga yordam berishi kerak.
Pul oqimlari bo’yicha buxgalteriya hisobvaraqlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisobvaraqlari korrespondentlanishi hamda pul ifodasida to’g’ri asoslanganligini aniqlash uchun tekshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo’lgan va amalda sodir etilgan xo’jalik muomalalarini yozma ravishda tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga huquqiy maqom beruvchi dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o’rganib chiqish lozim. Amalda buxgalteriya hisobi va hisobotida teztez uchraydigan muhim xatoliklarni ayrim vaziyatlar bo’yicha misollarda aniq belgilab olish lozim. Audit qilinayotgan buxgalteriya hisobotidagi ehtimoli bo’lgan xatolar va su’iiste’mollar tahlili ularni muayyan qo’shimcha belgilariga qarab farqlanmasa, to’la hisoblanmaydi. Masalan, auditorlar hisob va hisobotda xatolarni va me’yordan chekinishlarni, ya’ni g’arazlilikni, jumladan, su’iste’mol bilan bog’liq xatoliklarni quyidagi belgilarga ajratgan holda o’rganishlari lozim: a) xatolar-sabablar va xato-natija; b) bir martalik va doimiy; v) muhim va rasmiy; g) katta va arzimas; d) haqiqiy va loyihalashtirilgan kabilar. Xatolar to’g’risidagi auditorlik dalillarini ushbu va boshqa belgilarga qarab ajratish ob’ektdagi auditorlik ishlarining muhim elementlaridir. Busiz tekshirish chog’ida to’plangan axborot (auditorlik dalillari) xususida qaror qabul qilish qiyin. Xatoliklar aniqlangan hollarda auditor uning mohiyatini aniqlaydi, uning ba’zi jihatlari ishlarni keyinchalik davom ettirish chog’ida yangi shart-sharoitni taqozo qilishi mumkin. a) bir martalik xatolar xarakteri tasdiqlanishi lozim, ya’ni, tekshirishni davom ettirish chog’ida bu xatolar yana takrorlangani yoki takrorlanmaganiga alohida etibor berish kerak. b) xatolarning doimiy tusdaligi (ularning aniq bir vaqtda takrorlanishi) auditordan ichki nazorat xatari to’g’risidagi oldingi mulohazasini qayta ko’rib chiqishni talab qiladi; 211 c) xatolikning doimiy tusdaligi ichki nazoratga ishonish mumkin emasligini bildiradi, bunday vaziyatda mustaqil tekshirishga alohida e’tibor berilishi kerak.