30 Pul artımı və inflyasiya Dr. Elşən bağirzadə Pulun mənası

30

• Pul artımı və inflyasiya

• Dr. Elşən BAĞIRZADƏ

Pulun mənası

• Pul insanların digər insanlardan müntəzəm olaraq əmtəə və xidmətlər satın almaq üçün istifadə etdikləri vasitələr qrupudur.

İNFLYASİYANIN KLASSİK NƏZƏRİYYƏSİ

• İnflyasiya qiymətlərin ümumi səviyyəsində artım deməkdir.
• Hiperinflyasiya fövqəladə yüksək inflyasiya səviyyəsidir.

İNFLYASİYANIN KLASSİK NƏZƏRİYYƏSİ

• İnflyasiya: Tarixi aspektlər
• 60 ildən çoxdur ki, qiymətlər ildə orta hesabla 5% yüksəlmişdir.
• Deflyasiya orta qiymət səviyyəsinin azalmasıdır və ABŞ-da XIX əsrdə baş vermişdir.
• Hiperinflyasiya məsələn, 1920-ci illərin Almaniyasında olduğu kimi çox yüksək inflyasiya səviyyəsini ifadə edir.

İNFLYASİYANIN KLASSİK NƏZƏRİYYƏSİ

• İnflyasiya: Tarixi aspektlər
• 1970-ci illərdə qiymətlər ildə 7 faiz artmışdır.
• 1990-cı illərdə qiymətlər ildə orta hesabla 2 faiz artmışdır.

İNFLYASİYANIN KLASSİK NƏZƏRİYYƏSİ

• Pulun miqdarı nəzəriyyəsi qiymət səviyyəsinin və inflyasiya dərəcəsinin uzunmüddətli faktorlarını izah etmək üçün istifadə edilir.
• İnflyasiya ümumilikdə iqtisadiyyatla bağlı fenomendir və ilk olaraq və əsasən iqtisadiyyatın mübadilə vasitəsinin dəyəri ilə əlaqədardır.
• Nə vaxt qiymətlərin ümumi səviyyəsi yüksəlir, onda pulun dəyəri də aşağı düşür.

Pul təklifi, Pul tələbi və Monetar tarazlıq

• Pul təklifi Federal Ehtiyatlar Sistemi tərəfindən nəzarət olunan siyasi dəyişəndir.
• Açıq bazar əməliyyatları kimi alətlər vasitəsilə Federal Ehtiyatlar Sistemi pulun təklif həcminə birbaşa nəzarət edir.

Pul təklifi, Pul tələbi və Monetar tarazlıq

• Pul tələbinin faiz dərəcələri və iqtisadiyyatda qiymətlərin orta səviyyəsi kimi müxtəlif determinantları vardır.

Pul təklifi, Pul tələbi və Monetar tarazlıq

• Əhali pulu ona görə əlində saxlayır ki, o mübafilə vasitəsidir.
• Əhali əmtəə və xidmətlərin qiymətlərindən asılı olaraq əlində pul saxlayır.

Pul təklifi, Pul tələbi və Monetar tarazlıq

• Uzunmüddətli dövrdə ümumi qiymət səviyyəsi pul təklifi ilə pula olan tələbin bir-birinə bərabər olduğu səviyyəyə uyğunlaşır.

Qrafik 1: Pul təklifi, pul tələbi və tarazlıq qiymət səviyyəsi

• Copyright © 2004 South-Western

• Pulun

• miqdarı

• Pulun

• dəyəri,

• 1

• /

• P

• Qiymət

• Səviyyəsi,

• P

• FED tərəfindən

• təyin edilən miqdar

• Pul təklifi

• 0

• 1

• (Aşağı)

• (Yüksək)

• (Yüksək)

• (Aşağı)

• 1

• /

• 2

• 1

• /

• 4

• 3

• /

• 4

• 1

• 1.33

• 2

• 4

• Pulun

• tarazlıqf

• dəyəri

• Tarazlıq

• qiymət
• səviyyəsi

• Pul

• tələbi

• A

Qrafik 2: Monetar inyeksiyanın təsirləri

• Copyright © 2004 South-Western

• Pulun

• miqdarı

• Pulun

• Dəyəri,

• 1

• /

• P

• Qiymət

• Səviyyəsi,

• P

• Pul

• tələbi

• 0

• 1

• (Aşağı)

• (Yüksək)

• (Yüksək)

• (Aşağı)

• 1

• /

• 2

• 1

• /

• 4

• 3

• /

• 4

• 1

• 1.33

• 2

• 4

• M1

• MS1

• M2

• MS2

• 2. . . . pulun

• dəyərini

• azaldır

• . . .

• 3.

• . qiymət

• səviyyəsini

• qaldırır.

• 1. Pul

• təklifindəki

• artım . . .

• A

• B

İNFLYASİYANIN KLASSİK NƏZƏRİYYƏSİ

• Pulun miqdarı nəzəriyyəsi
• Qiymət səviyyəsinin necə müəyyən edildiyi və zaman keçdikcə onun nə üçün dəyişdiyi pulun miqdar nəzəriyyəsi vasitəsilə açıqlanır.
• İqtisadiyyatda pulun mövcud olan miqdarı pulun dəyərini müəyyən edir.
• İnflyasiyanın ilkin səbəbi pulun miqdarındakı artımdır.

Klassik Dixotomiya və Monetar Neytrallıq

• Nominal dəyişənlər monetar vahidlərlə ölçülən dəyişənlər.
• Real dəyişənlər fiziki vahidlərlə ölçülən dəyişənlər.

Klassik Dixotomiya və Monetar Neytrallıq

• Deyvid Hyum və digərlərinə görə, real iqtisadi dəyişənlər pul təklifində baş verən dəyişikliklər ilə dəyişmir.
• Klassik dixotomiyaya görə real və nominal dəyişənlərə müxtəlif müxtəlif güclər təsir göstərir.
• Pul təklifindəki dəyişikliklər nominal dəyişənlərə təsir göstərir, ancaq real dəyişənlərə göstərmir.

Klassik Dixotomiya və Monetar Neytrallıq

• Monetar neytrallıq monetar dəyişikliklərin real dəyişənlər üçün əsas olmamasını ifadə edir.

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• Pulun dövriyyə sürəti bir vahid pulun iqtisadiyyatda dövr edərək bir cibdən digərinə hansı tezliklə hərəkət etdiyini göstərir.

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• V = (P  Y)/M
• Burada: V = pulun dövriyyə sürəti
• P = qiymət səviyyəsi
• Y = istehsalın həcmi
• M = pulun miqdarı

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• Tənliyin aşağıdakı kimi yazılışı Miqdar Tənliyini verir:
• M  V = P  Y

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• Miqdar tənliyi məhsul istehsalının nominal dəyərinin (P  Y) pulun miqdarına (M) nisbətidir.

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• Miqdar tənliyi iqtisadiyyatdakı pulun miqdarındakı artımın üç digər dəyişəndən birində öz əksini tapmalıdır:
• qiymət səviyyəsi qalxmalı,
• istehsal həcmi artmalı və ya
• pulun dövriyyə sürəti azalmalıdır.

Qrafik 3: Nominal ÜDM, Pulun Miqdarı və Pulun Dövriyyə Sürəti

• Copyright © 2004 South-Western

• İndekslər

• (1960 = 100)

• 2,000

• 1,000

• 500

• 0

• 1,500

• 1960

• 1965

• 1970

• 1975

• 1980

• 1985

• 1990

• 1995

• 2000

• Nominal ÜDM

• Pulun dövriyyə sürəti

• M2

Pulun Dövriyyə Sürəti və Miqdar Tənliyi

• Tarazlıq Qiymət Səviyyəsi, İnflyasiya Dərəcəsi və Pulun Miqdar Nəzəriyyəsi
• Pulun dövriyyə sürəti zaman keçdikcə sabit qalır.
• Dövriyyə sürəti sabit olduğu üçün, mərkəzi bank pulun miqdarını (M) dəyişdikdə, istehsalın nominal dəyəri də bu dəyişikliyə mütənasib dəyişir (P  Y).
• Pul neytral olduğundan məhsul istehsalına təsir göstərmir.

NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Dörd Hiperinflyasiya Dövründə Pul və Qiymətlər

• Hiperinflyasiya hər ay 50 faizdən çox olan inflyasiyadır.
• Hiperinflyasiya dövlətin xərclərini qarşılamaq üçün hədsiz pul çap etdiyi bəzi ölkələrdə baş verir.

Qrafik 4: Dörd Hiperinflyasiya Dövründə Pul və Qiymətlər

• Copyright © 2004 South-Western

• (a) Avstriya

• (b) Macarıstan

• Pul təklifi

• Qiymət
• səviyyəsi

• Indeks

• (Yan. 1921 = 100)

• Indeks

• (İyul 1921 = 100)

• Qiymət
• səviyyəsil

• 100,000

• 10,000

• 1,000

• 100

• 1925

• 1924

• 1923

• 1922

• 1921

• Pul təklifi

• 100,000

• 10,000

• 1,000

• 100

• 1925

• 1924

• 1923

• 1922

• 1921

Qrafik 4: Dörd Hiperinflyasiya Dövründə Pul və Qiymətlər

• Copyright © 2004 South-Western

• (c) Almaniya

• 1

• İndeks

• (Yan. 1921 = 100)

• (d) Polşa

• 100,000,000,000,000

• 1,000,000

• 10,000,000,000

• 1,000,000,000,000

• 100,000,000

• 10,000

• 100

• Pul

• təklifi

• Qiymət
• səviyyəsi

• 1925

• 1924

• 1923

• 1922

• 1921

• Qiymətl
• səviyyəsi

• Pul

• təklifi

• İndeks

• (Yan. 1921 = 100)

• 100

• 10,000,000

• 100,000

• 1,000,000

• 10,000

• 1,000

• 1925

• 1924

• 1923

• 1922

• 1921

İnflyasiya vergisi

• Dövlət pul çap etməklə gəlirlərini artırdıqda, inflyasiya vergisi tətbiq etmiş olur.
• İnflyasiya vergisi pulu olan hər kəsin ödədiyi vergidir.
• Dövlət institutlarının dövlət xərclərini azaltmaq kimi fiskal islahatları inflyasiyanı dayandırır.

Fişer Effekti

• Fişer effekti nominal faiz dərəcəsinin inflyasiya dərəcəsinə birə-bir uyğunlaşmasıdır.
• Fişer effektinə görə inflyasiya dərəcəsi yüksəldiyi zaman nominal faiz dərəcəsi də həmin miqdarda yüksəlir.
• Real faiz dərəcəsi isə eyni qalır.

Qrafik 5: Nominal Faiz Dərəcəsi və İnflyasiya Dərəcəsi

• Copyright © 2004 South-Western

• Faiz

• (illik)

• 1960

• 1965

• 1970

• 1975

• 1980

• 1985

• 1990

• 1995

• 2000

• 0

• 3

• 6

• 9

• 12

• 15

• İnflyasiya

• Nominal faiz dərəcəsi

İNFLYASİYANIN ZƏRƏRLƏRİ

• Alıcılıq qabiliyyətini aşağı salır?
• İnflyasiya insanların real alıcılıq qabiliyyətini azaltmır.

İNFLYASİYANIN ZƏRƏRLƏRİ

• Ayaqqabı altlığı xərcləri
• Menyu xərcləri
• Nisbi qiymət təhrifləri
• Vergi təhrifləri
• Çaşqınlıq və narahatlıq
• Sərvətlərin ədalətsiz təkrar bölgüsü

Ayaqqabı altlığı xərcləri

• Ayaqqabı altlığı xərcləri inflyasiyanın insanları daha az pul saxlamağa sövq etdikdə israf olunan resurslardır.
• İnflyasiya pulun real dəyərini azaldır, bununla da insanlar əllərindəki nağd pulu minimumlaşdırmağa çalışırlar.

Ayaqqabı altlığı xərcləri

• Əldə nağd pulu azaltmaq və ya az saxlamaq, sizi tez-tez banka getməyə və pulunuzu faiz gətirən hesablarınızdan çəkməyə məcbur edəcəkdir.
• Əldə daha az pul saxlamağın həqiqi zərəri sizin sərf etdiyiniz vaxt və narahatlıqdır.
• Həmçinin, banka əlavə gedib-gəlmək sizin məhsuldar fəaliyyətlərinizə sərf etdiyiniz zamanı azaldır.

Menyu xərcləri

• Menyu xərcləri dəyişkən qiymətlər səbəbindən yaranan xərclərdir.
• İnflyasiyalı vaxtlarda qiymət listlərini və digər elan olunan qiymətləri yeniləmək zərurəti ortaya çıxır.
• Bu digər məhsuldar fəaliyyətləri məhdudlaşdıran resurs istehlakı prossesidir.

Nisbi qiymət təhrifi və sərvətlərin səmərəsiz şəkildə bölüşdürülməsi

• İnflyasiya nisbi qiymətləri təhrif edir.
• İstehlakçı qərarları təhrif olunur və bazarlar resursları ən yaxşı şəkildə bölüşdürə bilmirlər.

İnflyasiyanın səbəb olduğu vergi təhrifi

• İnflyasiya kapital gəlirlərinin həcmini şişirdir və bu tipli gəlirlər üzərində vergi yükünü artırır.
• Belə bir şəraitdə proqressiv vergi sistemi olan ölkələrdə kapital gəlirləri daha ağır vergiyə cəlb olunur.

İnflyasiyanın səbəb olduğu vergi təhrifi

• Nominal faiz dərəcəsinin bir hissəsinin, sadəcə olaraq, inflyasiyanı kompensasiya etməsinə baxmayaraq, gəlir vergisi əmanətlərdən əldə olunan nominal faizi gəlir kimi qəbul edir.
• Vergidən sonra qalan real faiz dərəcəsi azalır və əmanət toplamaq stimulu zəifləyir.

Cədvəl 1: İnflyasiya əmanətlər üzərinə düşən vergi yükünü necə artırır

• Copyright©2004 South-Western

Çaşqınlıq və narahatlıq

• Federal Ehtiyatlar Sistemi (Mərkəzi Bank) pul təklifini artırdıqda və inflyasiya yaratdıqda hesablaşma vahidinin dəyərini azaldır.
• İnflyasiya pul vahidinin müxtəlif vaxtlarda müxtəlif dəyərdə olmasına səbəb olur.
• Buna görə inflyasiya şəraitində zaman keçdikcə real gəlirləri, xərcləri və mənfəətləri müqayisə etmək çox çətin olur.

Gözlənilməz inflyasiyanın xüsusi zərəri: sərvətlərin ədalətsiz təkrar bölgüsü

• Gözlənilməz inflyasiya, sərvətləri əhali arasında nə xidmət, nə də ehtiyaca aidiyyəti olmayan şəkildə təkrar bölüşdürür.
• Bu təkrar bölgülərin baş verməsinin səbəbi iqtisadyyatdakı bir çox borcların hesablaşma vahidi olan pul ilə təsbit olunmasıdır.

Xülasə

• İqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi pul təklifi ilə pula olan tələbi tarazlaşdıracaq şəkildə dəyişir.
• Mərkəzi bank pul təklifini artırdıqda, qiymət səviyyəsinin artmasına səbəb olur.
• Pul təklifinin həcmindəki davamlı artım davamlı inflyasiyaya səbəb olur.

Xülasə

• Monetar neytrallıq prinsipinə görə pulun miqdarındakı dəyişikliklər real dəyişənlərə deyil, nominal dəyişənlərə təsir edir.
• Dövlət öz xərclərinin bir hissəsini sadəcə olaraq pul çap etməklə ödəyə bilər.
• Dövlətlər bu “inflyasiya vergisindən” çox istifadə etdikdə, bu hiperinflyasiya ilə nəticələnir.

Xülasə

• Fişer effektinə görə, inflyasiya dərəcəsi artdıqda nominal faiz dərəcəsi də eyni qədər artır, real faiz dərəcəsi isə dəyişməz qalır.
• Əksər insanlar inflyasiyanın onların aldıqları şeylərin dəyərini artırmaqla, onları kasıblaşdırdığını hesab edirlər.
• Lakin bu fikir yalnışdır, çünkü inflyasiya nominal gəlirləri də artırır.

Xülasə

• İqtisadçılar inflyasiyanın altı zərərini müəyyən etmişlər:
• Azalan pul ehtiyatları ilə bağlı ayaqqabı altlığı xərcləri,
• Qiymətlərin tez-tez dəyişdirilməsi ilə bağlı menyu xərcləri,
• Nisbi qiymətlərin dəyişkənliyinin artması,
• Vergi məcəlləsinin indeksləşdirilməməsi səbəbindən vergi öhdəliklərində nəzərdə tutulmayan dəyişikliklər,
• Hesablaşma vahidinin dəyişməsi ilə bağlı çaşqınlıq və narahatlıq,
• Sərvətlərin debitorlarla kreditorlar arasında ədalətsiz təkrar bölüşdürülməsi.