304- gurux talabasi muhammadova Ziyoda Erkinovna “Matematik tassavurlarni shakillantirish nazaryasi va texnologiyasi” fanidan

«Uzoqroq», «yaqin», «uzoq» so'zlari haqida tasavvur hosil qilish. Bolalar «yaqinroq»,
«uzoqroq», «yaqin», «uzoq» so'zlari haqi- dagi tasawurlarga o'yinchoqlar va narsalar bilan u yoki bu ishlarni bajarish davomida ega bo'ladilar. «Kimning koptogi uzoqroqqa yumaladi? Qani, kim uzoqqa otdi?» — kabi savoliar bolalar e'ti- borini masofaga jalb etadi. Ular yaqinroq, uzoqroq, yaqin, uzoq kabi so'zlarning ma'nosini asta-sekin o'zlashtira boradilar.
Тyevarak-atrof tushunchasi — keng ma’nodagi, murakkab, serqirra tushunchadir. Biz, tevarak-atrof ma’nosida, bizni o‘rab turuvchi obyektiv olam xarakteristikasini anglaymiz. Biz tevarak-atrof haqidagi bilim va malakalarni egallash uchun, shuningdek uning shakli, belgilari haqida,
ularning tuzilishi, balandligi, uzunligi, kengligi haqida, predmetlarning joylashuvi, ularning orasidagi masofani aniqlashdagi va belgilay olishni o‘rganish uchun, tevarak-atrof haqidagi tushunchalarini yanada mustahkamlash uchun- turli tevarak-atrof kategoriyalariga murojaat qilamiz.
Tevarak-atrofni chamalash, oriyentirovka qilish tushunchasi, masalasi murakkab masaladir. Tevarak-atrofii oriyentirovka qilishda turgan yoki belgilangan joy taxminga olinadi:
Masalan:
a) kishi tevarak - atrofni yaxshilab kuzatib “O‘zi turgan nuqta” haqida
ma’lumot bera olish; yon atrofidagi obyektni tushuntira bilishi kerak:
6) o‘zi qo‘yib ketgan predmet yoki insonni qayta tevarak-atrofni chamalash orqali topib kelishi yoki aniq ma’lumot bera olishi kerak;
v) inson tevarak - atrofni obyektlicha tushintirayotganda, chalkashtirmay, predmetlarning bir xil yoki har xilligini tushintira olishi, shuningdek qaysi predmet qaysinisining ortida, oldida, orosida, uzoq, yaqinligi, xullas orasidagi masofa haqida to‘la ma’lumot bepa olishi kerak.
Tevarak-atrof haqidagi, aniq mo‘ljal olishga har bir inson ega bo‘lishi kerak. Bu bilimlar esa ularga yoshlikdan beriladi. Inson aktiv harakatini davom ettirishi uchun koordinatsiyani va uni mo‘ljal olishni yaxshi bilishi kerak. Ko‘pchilik bu usuldan faqat bir joydan ikkinchi bir joyga adashmasdan borib kelishi uchungina foydalanadi.
Mo‘ljal olishni aniq belgilay olish, joylarni yaxshi o‘zlashtirish uchun, shu odamning eslab qolish qobiliyati, xotirasi, diqqat — e’tibori, o‘ylash, esga tushirish, ko‘z oldiga keltira olish kabi qobiliyatlari ancha mustahkam bo‘lishi kerak. Aks holda, bu qobiliyatlari zaif odamlar oriyentirovkani yaxshi belgilay olmaydilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak-atrofni kuzatishning ahamiyati. Ba’zi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar hali tevarak atrofni kuzatishni, uni oriyentirovka qilishni yaxshi o‘zlashtira olmagan bo‘lishlari ham mumkin bo‘ladi.
Masalan: o‘z uylariga borishni bilmaydi. Lekin, aksincha bog‘da bolalar bilan u o‘ynaladigan o‘yinlarning kamchiligi, mashg‘ulotlar va boshqa ko‘pgina bolalar ijodi tevarak-atrof bilan bog‘liq.
Tevarak - atrofni anglashda psixofiziologik mexanizmga ham bog‘liqdir, u nison ongidagi ko‘rish, eshitish, so‘zlash, eslab qolish, xotira kabi qobiliyatlar (analizatorlar) yordamida dinamik sistemadek saqlanib qoladi.
Ayniqsa bunda harakatlanuvchi analizatorlar va ichki his-tuyg‘ularining roli ahamiyatlidir.
Tevarak atrofni idrok qilish biror bir mo‘ljal asosida foydalana bilishni talab qiladi, bola ilk yoshidan boshlab o‘zining sezgilari orqali idrok qiladi, ya’ni tanasining tomonlari bilan mo‘ljal qiladi.
Bog‘cha yoshida bola tevarak-atrof tushunchalarini so‘zlarda ifodalanishini egallaydi: oldinda- orqada, yuqoriga- pastga, chapga-o‘ngra.
Yosh bolada tevarak atrofni idrok qilishda bolaning shaxsiy tanasi asosiy markaz bo‘lib hisoblanadi va u o‘zining tanasiga nisbatan sezgi organlari orqali mo‘ljalga oladi. Keyinroq borib unga yana bir sistema qo‘shiladi. Bu nutqda ifodalashdir ya’ni so‘zlar bilan. Bu narsa bolalarda tomonlarni o‘ziga tegishlilarni sezgi, farqlash, aniqlashxususiyatlarini mustahkamlash natijasida bo‘ladi, qaysiki bu tomonlar: yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o‘ngga, chapga.
Asosiy tomonlarni 3 ta gruppasi, qaysiki odam tanasining turli qismlari bo‘yicha eng birinchi bo‘lib yuqori farqlanadi. Bunda bola, tanasi vertikal holatida aniqlaydi. Qolganlari esa kechroq aniqlanadi va farqlanadi bola tomonidan.
Bola tomonlarining juft, qarama qarshi tomonlarini gruppasini o‘zlashtirsa ham, hali u uning aniqligida yanglishadi.
Bolalar uchun asosiy qiyinchiliklar o‘ng va chapni ajratishdir.
Kuzatishlardan bola bu qarama — qarshi tomonlarni asta — sekin egallab boradi, qaysiki ularni tajribalari orqali egallab boradilar.