304- gurux talabasi murodaliyeva Dildoraxon Sherzodjon qizi

I BOB. MATEMATIK TASAVURLARNI SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI VA METODIKASI XUSUSIY MASALALARI

1.1. 3-4 yoshdagi bolalarda narsalarning shaklini idrok qilish xususiyatlari.

4. 
   yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, katta-kichikligi va rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu hossalarni to’g’ri idrok qilish ko’nikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik to’g’ri hal qilinsa, bolalarning faqat aqliy tarbiyasigina emas, balki estetik, jismoniy va hatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvofaqiyatli bo’ladi, ya'ni bolalar umuman samarali rivojlanib boradi. Masalan, bir yarim yashar bola ariqning kengligini chamalab ko’rib, uning ustidan hatlab o’ta oladimi; ikki yoshli bola besh bo’lakdan iborat martyoshkani to’g’ri yig’a oladimi; maktabgacha tarbiya yoshdagi bola shakli va barglariga qarab ikki xil gulni bir-biridan farqlay oladimi, bu gullarning shakli va rangini chizayotgan rasmida aks ettira oladimi - bularning hammasi ma‘lum darajada bolaning idrok qilishining qanchalik rivojlanganiga bog’liq bo’ladi.²
   

Bola ikki-uch yoshida, - deb yozadi L.A.Venger - o’zining sensor rivojlanishida muhim qadam qo’yishi lozim, ya'ni bu buyumlar o’rtasida, ularning shakli, katta-kichikligi, bo’shliqdagi holati, rangi va boshqa xossalari bo’yicha mavjud bo’lgan munosabatlarni ("bir xil" va "har xil", "katta" va "kichik" munosabatlarni) belgilab chiqishni o’rganishi kerak.
Shakllarni to’g’ri idrok qila olish, mo’ljallay bilish qobiliyati amaliy faoliyatning ko’pgina turlarida, ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalarning asosiy faoliyati - narsalarga oid faoliyatida juda ish beradi. O’z navbatida faqat narsaga oid faoliyatgina bir yoki ikki narsaning qismlarini birga qo’yish (masalan, qutichani o’z shakliga mos qopqoq bilan berkitish yoki matryoshkaning har ikki bo’lagini to’g’ri tanlash), ikki narsani shakli, katta-kichikligiga qarab bir-biriga taqqoslash kabi amaliy vazifalarni o’rtaga qo’yish bilan sensor harakatlarni rivojlantirish uchun qulay shart- sharoit yaratadi. Narsalarni har tomonlama tekshirish, hisobga olish va shakliga qarab solishtirishni bilmaydigan bola bunday amaliy vazifalarni hal qila olmaydi.
Bundan 300 yil muqaddam buyuk chex pedagogi Yan Amos Ko’menskiy bolalarga ta‘lim va tarbiya berishni ilk yoshdan boshlash kerakligi haqida gapirib, kishida narsalarni his qilish qobiliyatini iloji boricha ertaroq shakllantirish zarur, chunki butun hayoti mobaynida uning ko’p narsalarni bilib olishi, sinab ko’rishi va bajarishiga to’g’ri keladi, deb yozgan edi. Y.A. Komenskiy bolalarning sensor tarbiyasini to’g’ri tashkil etishga katta e'tibor berib, ularni 1-2 yoshidanoq voqealikdagi xilma-xil rangdagi buyumlarni bir-biridan ajrata bilishga mashq qildirishni taklif etgan edi. U "Ona maktabi" nomli asarida katta yoshdagi kishilarga eng kichik bolalarni tarbiyalashda ularning e'tiborini osmon gumbazi, daraxtlar, gullar go’zalligiga jalb qilish va chiroyli kiyimlar kiyintirishni maslahat bergan edi.
"Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas, balki real voqelikda ham ko’rsatish juda foydalidir", - deb tavsiya qilgan edi Komenskiy.
Sensor tarbiya yuzasidan olib borilgan ish ilk yoshdagi bolalarda narsalar bilan bo’ladigan harakatlarning rivojlanish darajasini, jumladan ularning ikki narsani shakliga qarab bir-biriga taqqoslay olish ko’nikmasini, maxsus tashkil etiladigan o’yin faoliyatida namoyon bo’ladigan bu ko’nikmani o’rganishdan boshlanadi. Olib borilgan ish quyidagilarni: a) geometrik figuralarni quticha teshigiga yoki taxta o’yiqlariga solish harakatlarining mazmuni va hususiyatlarini; b) ikki yoshga qadam qo’ygan bolalar ikki narsani qanchalik taqqoslay olishlari va bu vazifani hal qilish uchun qanday usullardan foydalanishlarini; v) hajmli va yassi figuralar bilan bir turkumi seriyali o’rgatuvchi mashg’ulotlar o’tkazishning eng maqsadga muvofiq izchilligini, ya'ni dastavval bolaga nimani taklif qilish kerakligini - hajmli shakllar bilan o’tkaziladigan harakatlarnimi yoki yassi figuralar bilan bo’ladigan harakatlarni taklif qilish kerakligini aniqlashga yordam berishi lozim.
1 bosqichda tarkib toptiruvchi vazifalarga muvofiq geometrik shakllarni ularning shaklini hisobga olib qutichaga va taxta teshiklariga to’g’ri tushirish yoki qo’yish o’rgatiladi. O’rgatish jarayonida ilk yoshdagi bolalar oliy nerv sistemasi va psixikasining rivojlanishiga oid bir qator o’ziga xos xususiyatlarni hisobga oldik. Bu xususiyatlar N.M.
Shchelovanov va N.M. Aksarina tomonidan ilmiy jihatdan asoslab berilgan bo’lib, quyidagilardan iborat edi: tormoz - harakatga keltirish reaksiyalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi (bir yarim yoshgacha bo’lgan bolalarda), ixtiyoriy harakatlarning sust rivojlanganligi (buning natijasida nutq bilan bog’liq bo’lgan topshiriqlarni yaxshi bajarmaydilar), maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga nisbatan ularda diqqatning beqaror bo’lishi.
Shuning uchun ham biz solishtirish harakatlarini o’rgatish vaqtida foydalanilgan metodik usullarni ham shunga muvofiq tanladik:

1. 
   Shakllar bilan teshiklarning shaklini bolalarga barmoqlar yordamida havoda yasab ko’rsatish. Bolaning diqqat-e'tiborini harakatlar va predmetlarga jalb qilish, shuningdek ularni kattalarga o’xshab figuralar shaklini havoda chizishga undash maqsadida barcha harakatlarni so’z bilan tushuntirib turish.
   
2. 
   Harakat usullarini ko’rsatish va tushuntirib berish. Masalan, "Sharcha dumaloq, uni dumaloq teshikka tushiramiz", "Kubik qanday shaklda bo’lsa, tushiriladigan teshik ham shunday shaklda bo’ladi" va hokazo. "Xuddi shunday", "Yo’q unday emas" degan so’zlarni aytib bolaning diqqatini predmetlarning o’xshashi yoki farq qilishiga qaratish.
   
3. 
   Bolaning harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, figuralarni quticha va taxtaning teshiklariga tushirayotganda unga yordam ko’rsatish.
   

Biz bolaga solishtirib ko’rish harakatlarini mashq qilish imkonini berar ekanmiz, har bir topshiriqning bajarilishi ijobiy natijalar bilan tugashini kuzatib boramiz.
O’rgatish jarayonida bolaning qiziqishini (mo’ljallash faoliyatini) oshirish maqsadida topshiriqlarning uchala usuli bir-biri bilan ketma-ket almashtirib turildi, bu navbat keyinchalik ham saqlab qolindi.