304- gurux talabasi uzoqova Zulxumor Xabibulloh qizi “Matematik tassavurlarni shakillantirish nazaryasi va texnologiyasi” fanidan

2.2. Bolalarda fazoviy va vaqt tasavvurlarni shakllantirish
Dasturning asosiy vazifasi kichkintoyni “o’ziga” nisbatan mo’ljal olishga o’rgatishdan, iborat, boshqacha aytganda, kichkintoy bunda “o’ziga” nisbatan o’ng, chap, yuqori tomonlarni ajrata oladigan bo’la olishi kerak. O’z tanasiga nisbatan fazoda tomonlar bo’yicha mo’ljal olish bu mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir. “o’ziga” va “o’zidan” ga nisbatan mo’ljal olishda “o’ng-chapni”ni farqlash eng ko’p qiyinchilik to’ldiradi. Mana shuning uchun xam bola oldin o’z qo’llarini farqlashga o’rgatiladi. Dasturning bu vazifasi ustida ishlash keyingi yosh guruhida xam davom ettiriladi.Bolaning o’ziga nisbatan mo’ljal olishi dasturning yangi vazifasiga - boshqa odamga, buyumlarga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish vazifasiga - o’tish uchun zarur asos bo’ladi. Ammo boshqa odamga nisbatan mo’ljal olish faqat o’z gavdasi sxemasiga bilgandagina mumkin bo’ladi. Bola xayolan bu sxemani boshqa ob’ektlarga nisbatan ko’chiradi va o’xshashlik buyicha uni boshqa odamdan va buyumlardan ajratadi. Masalan, bolalar o’yinchoqlarni qarashadi, ular bilan faol xarakat kilishadi. Suhbatning borishida tarbiyachi bolalar e’tiborini xarakterli detallarga karatadi. Masalan, mashina karalayotgan bulsin; oldinda kabina, orkada kuzov, pastda oldingi va keyingi gildiraklar. Buyumlar tasvirlangan kirkma rasmlar, kubchalar mustakil ravishda detallardan (kismlardan) butunni tiklash imkonini beradi, ya’ni ob’ektning fazoviy buyumlarini (ustida-ostida, tagida-yukorisida, oldidan-orkasidan, bir tomoni - yon tomonidan va ikkinchi tomonidan) uzlashtirish imkonini beradi. Bolalar xali ob’ektning ung va chap tomonlarini farklay olishmaydi; bu murakkab malaka maktabgacha katta yoshda uzlashtiriladi. Kichik guruhda buyumning fazoviy xarakteristikasini tushunish kisman uzlashtiriladi. U xolda, deb suraladi, bolalarni buyumlarga, boshqa odamga nisbatan muljal olishga urgatish zarurmi? “Uziga” nisbatan muljal olishning uzi yetarli bulishi mumkinmi?
Gap shundaki, tevarak-atrofimiz, ya’ni atrofimizdagi fazo, odamlar, xar xil buyumlar tuplami tulib-toshib yotibdi. Mana shu fazoda muljal olish ularning xar xil parametrlarini, jumladan, “oldidan”, “orkasidan”, “yonidan”,
“ustidan”, “ostidan”, keyinrok buyumning “chap” yoki “ung” tomoni kabi parametrlarini xisobga olish majburiyatini yuklaydi. Oldin uziga, sungra boshqa odamga, buyumlarga nisbatan karamakarshi tomonlarini ajratish, birinchidan, istikbolda bolaning fakat “uziga” nisbatangina emas, balki boshqa ob’sktlarga, boshqa odamga iisbatap muljal olish malakasini egallashnni ta’minlaydi.
Bolalarning vakt xakidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va chukurlashtirish: “Ertalab”, “Kechkurun”, “Kunduz”, “Tun”, “Kecha”, “Bugun”, “Ertaga” tushunchalarini farkdash va bu suzlardan tugri foydalanish kunikmasini mustaxkamlash.
Bolalarni xafta kunlari bilan tanishtirish va xafta kunlari nomlarini izchillik bilan aytishga urgatish. Kecha xaftaning kaysi kuni bulganligini, bugun kanaka kun, ertaga kaysi kun bulishini aniklashni urgatish.
Bolalarning vakt xakidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va chukurlashtirish. Yil fasllari bilan tanishtirish va fasllarning nomini tugri ketma-ketlikda aytishga urgatish. Vakt tushunchalarini shakllantirish ishini kundalik turmushda utkazish kerak. Anik kun tartibi (kat’iy urnatilgan turish vakti, ertalabki badantarbiya, mashgulotlar, ovkatlanish, kordik chikarish vaktlari) bolalarda sutka kismlari kakida tasavvurlarki shakllantirish uchun real sharoitdir.
Sutka davomida tarbiyachi bolalar e’tiborini ular faoliyatlari xarakterlari bilan boglik kar xil vakt oraliklari urtasidagi munosabatlarga karatadi.
Tarbiyachi sutka kismini aytadi va bolalarning shu kismga mos keluvchi faoliyat turlarini sanab utadi, masalan: “X,ozir ertalab. Siz gimnastika kildingiz, yuvindingiz, nonushta kilasiz” yoki “X,ozir kunduzi. Kunduzi ota- onalarimiz ishlashadi, biz esa shugullanamiz” Tarbiyachi bitta bola bilan, kichik-kichik guruklar bilan sukbatlashib, ulardan kechasi, ertalab (uygonganlaridan keyin), kunduzi nima kilganliklarini gapirib berishni suraydi.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishga bagishlangan mashgulotlarda bolaning sutka kakidagi tasavvurlari mustakkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kar bir vakt oraligi uchun xarakterli bulgan faoliyat turlari tasvirlangan rasmlar uzlariga kursatiladi va ulardan suraladi: “Rasmda tasvirlangan bolalar nima kilishmokda?”, “Buni ular kaysi vaktda kilishmokda?”⁵
Ushbu savollarga javob berish taklif kilinadi: “Sen kachon dam olasan? Sayr kilasan? Uxlaysan? va kk.
Kichkintoylarga kunduzi, kechasi, ertalab, kechkurun tasvirlangai rasmlarni sutkaning berilgan kismi uchun xarakterli bulgan amaliy faoliyatlari tavsiflangan kikoyalardan, she’rlardan parchalar ukishdan kam foydalanish mumkin.
U yoki bu predmetning uziga nisbatan joylashuvini suz bilan ifodalashni urgatish (oldimda - stol, orkamda - shkaf, pastda - pol, yukorida - ship, ung tomonimda - deraza, chap tomonimda - eshik, shkaf - uzokda, stul - yakinda ).
Bolalarga berilgan yunalishda (oldinga-orkaga, ungga-chapga) karakat kilishni urgatish.
Tevarak- atrofda fazoda muljal olish buyicha ishlash bir necha yunalishda utkaziladi. Eng oldin amaliy tajriba takomillashtiriladi. Bolalar bu yosh davrida ancha mustakil bulib kolishadi, o’yinchoqlar saklanadigan joyni bilishadi, urnatilgan tartibga amal kilishadi. Urta gurukda ular oshxonada navbatchilik vazifalarini bajarishga urgatiladi, ukuv yilining ikkinchi yarmidan boshlab esa, materialni mashgulotga tayyorlash urgatiladi. Navbatchilarning vazifalarini bajarish stoldagi idishlar, ukuv ashyolarining fazoviy joylashuvlarini uzlashtirish bilan boglik. Bolalar endi binoda va bolalar bogchasi uchastkasida erkinrok muljal oladilar. Masalan, boshqa guruhlar, musika zali, tibbiyot xonasi kaerda joylashganini, ularga kanday borishni biladilar. Bularning xammasi atrofni urab olgan fazoda katta kizikish bilan muljal olishdan darak beradi. Pedagogik ishning ushbu yunalishi keyingi yosh guruhlarida asosan bolalar bilan kundalik mulokotlarda, ya’ni ukishdan tashkari vaktda xam keng joriy kilinadi.
Urta guruhda ukuv faoliyatini tashkil kilish jarayonida tarbiyachi boshqa masalalarni xam xal kiladi:
1) fazo xakidagi dastlabki bilimlarnimustaxkamlaydi, ularni kengaytiradi va teranlashtiradi, yangi ma’lumotlar beradi;
2) olingan bilimlarni uyinlarda, dasturning boshqa bulimlariga bagishlangan mashgulotlarda xar xil xayotiy situatsiyalarda kullashga urgatadi. «Bolajon» dasturining «Tevarak- atrofda muljal olish bulimiga mos ravishda tarbiyachi bolalarga uziga nisbatan yunalishni anikdashni, berilgan yunalishda xarakat kilishni (oldiga-orkaga, yukoriga-pastga, ungga-chapga), uziga nisbatan buyumlarning xolatini suzlar bilan tushuntiradi.
Ammo oldin bolaga nisbatan karama-karshi yunalishda turgan, ya’ni oldida-orkasida, ungda-chapda turgan 1-2 ta o’yinchoqni, buyumlar joylashuvini aniklash-ga doir topshirik beriladi. O’yinchoqlar yoki kandaydir buyumlar soni asta-sekin 4 taga yetkaziladi. Dastlabki vaktlarda buyumlarni boladan uncha uzokmas masofaga (uning yoniga) joylashtirish ma’kul. Keyinchalik masofani kattalashtirib borish kerak. Tarbiyachining topshirigiga binoan, bola xonaning ma’lum bir joyiga turadi va uz oldida, chapida va ungida kanday buyumlar turganini aytadi. SHundan keyin tarbiyachi boladan ungga (chapga) turilishini va yana kanday buyumlar undan kaysi yunalishda turganligini aytishni suraydi.
Fazoda (“Top-chi, bunda nima bor?”, “Biling-chi, nima uzgaribdi?” tipidagi) muljal olishga doir mashklar uyin xarakteriga ega bulishi kerak.
Bolalarni soatlarning turlari va ularning tuzilishi
(strelkalari, tsifrblati) bilan tanishtirish. Vaktning eng kichik birliklari soniya va dakika xakida tushuncha berish. Yarim soatgacha aniklikdagi vaktni belgilashga urgatish.
Kelgusi oy, sana nomi bilan tanishtirish. Kecha kanday sana bulganligini, ertaga kanday sana bulishini aytishga urgatish.
Xdfta kunlari va yil fasllari izchilligi xakidagi bilimlarni mustaxkamlash, kelgusi oyning nomini aytishni mashk kildirish.
Urta guruhda tarbiyachi bolalarning faol lugatlarida sutka kismlarining nomlarini mustaxkamlaydi, bolalarning vaktning bu oraliklari xakidagi tasavvurlarini chukurlashtiradi va kengaytiradi. U doimo bolalar e’tiborlarini sutka kismlarining almashinishi ketma-ketligiga karatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar xar doim ertalab kechasidan keyin kelishini va kunduzi bilan almashiiishini, kunduzi kechkurun bilan, kechkurun esa kechasi bilan almashinishini bilib oladilar. Sutka kismlarining ketma- ketligini oilishlarini mustaxkamlash uchun rasmlarni qarashni, ular buyicha xikoyalar tuzishni tashkil kilish maksadga muvofik. Rasmlar karab bulinganidan keyin, bolalarga ularni stollarga tugri ketma-ketlikda joylashtirish va sutkaning kismlarini tartibi bilan aytish topshirigini berish mumkin. Yil oxirida bolalarga shu mashklar asosida sutka xakidagi umumlashgan tasavvurlarni berish va sutka suzining mazmunini ochib berish mumkin. Urta guruhda bolalar “kecha”, “bugun”, “ertaga” tushunchalarini farklashni urganib olishlari kerak. Kattalar tomonidan tegishli nomlardan xar doim foydalanish buning uchun eng Yaxshi sharoitdir. Masalan, bolalarga yangi o’yinchoqni kursatishdan oldin tarbiyachi ularga bugun u yangi o’yinchoq kursatishi va ular shu o’yinchoqni uynashlari xakida ogoxlantirishi kerak. Yoki tarbiyachi bolalarga kecha nima bilan mashgul bulganliklarini, bugun ertalab nima kilganliklarini eslashni taklif kiladi. Bolalarga bunday deyish mumkin: “Bugun biz sizlar bilan loy va plastilindan narsalar yasaymiz, ertaga esa, rasm chizamiz. Kecha biz sizlar bilan uchastkada sayr kildik, bugun esa parkka boramiz” va xk. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyachi bilan xar doim shunday mulokotda bulib, bu tushunchalarni uzlashtiradilar. Konkret misollarda “tez-sekin” tushunchalari bilan tanishadilar.