4-mashg’ulot. Tabiiy ofatlar oqibatlariga qarshi chora -tadbirlarni o’rganish ishdan maqsad

Er surilishi. Xududimizning tabiiy-geologik tuzilishi, gidrometreologik va gidrogeologik o’zgarishlari oqibatida tabiiy ofatlar yuz berib, ular atrof-muhitga, iqtisodiyot tarmoqlariga katta moddiy ziyon keltiradi. SHunday xavfli ofatlardan yana biri er surilishi hisoblanib, bunda tog’ jinsi qatlamlarining qiya sath bo’ylab o’z og’irligi, gidrodinamik, gidrostatik, seysmik kuchlar, texnogen jarayonlar ta’sirida pastlik tomon surilishi kuzatiladi.
Respublikamiz xududida er surilishi asosan dengiz sathidan 800-1800m balandlikda, lyoss jinslari tarqalgan, qiyaligi 15-35^o bo’lgan tog’yonbag’irlarida kuzatiladi. Bunday xududlarda davomli yog’ingarchiliklar natijasida suvlar tog’ jinslari qariga singib (shimilib) tuproq zarrachalari orasidagi bog’lanish kuchlarini kamaytiradi, og’irligini esa oshiradi va muvozanat holatni buzilishiga, oqibatda pastlik tomon surilishga olib keladi.
Er surilish ofati mineral resurslarni ochiq yoki yopiq usullarda qazib olish jarayonida sodir bo’ladigan turli xildagi texnogen va tabiiy-texnogen jarayonlar natijasida ham kuzatiladi. Jumladan, mineral resurslarni ochiq usulda qazib olish jarayonida surilmalar, o’pirilishlar, ko’chkilar tarzida kuzatiladi. Respublikamizning konchilik sanoati rivojlangan Ohangaron, Olmaliq, Oltintopgan, YUqori-CHirchiq tumanlaridagi Xumson, Bog’iston, Xo’jakent va boshqa qishloqlarda, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlarining tog’oldi va tog’li xududlarida kuchli er surilish hodisalari kuzatilgan. Jumladan, 1973 yilda Ohangaron vodiysida yuz bergan er surilishi XX asrning eng kuchli ofati hisoblanib, adabiyotlarda “ATCHI” surilishi deb nomlanadi. Bu ofatda surilish hajmi 700 mln.m³ , sathi 12 km², qalinligi 80-170 m ni tashkil qilgan. “ATCHI” surilishining asosiy manbai, Ohangaron daryosining chap qirg’og’idan 100-600 m chuqurlikdagi ko’mir qatlamlarini er qarida yondirilishi hisoblangan. Xuddi shu xududlarda: 1991 yil 4 martda Jigariston qishlog’ida, 1994 yilda Qoraqishloq hududida er surilishlari kuzatilgan. “Jigariston” er ko’chkisida hajmi 30 mln.m³ g’ovak tuproq 7 sekund mobaynida halokatli surilgan.
Er surilishi seysmik kuchlar ta’sirida ham sodir bo’ladi. Jumladan, 1911 yilda Pomirning Muzko’l tog’ tizmasida 9 balli zilzila natijasida Usoy er surilishi sodir bo’lgan. Mursab daryosiga hajmi 2,2 km³ g’ovak tog’ jinsi bo’lagi ko’chib, 2,5 km masofani bosib o’tgan va daryo o’zanini qalinligi 450-500 m, uzunligi 2 km, kengligi 1km bo’lgan qumtosh, ohaktosh va gips jinlaridan iborat massa to’sib qo’ygan. Natijada, uning o’rnida balandligi 703-708 m, eni 4,3-5,3 km ni tashkil etgan tabiiy to’g’on - Sarez ko’li paydo bo’lgan.
Er surilishi tog’ jinsining surilish tezligiga, hajmiga ko’ra turli xilda bo’ladi. Jumladan, tog’ jinsining surilish tezligi sekin, tez va halokatli xillari bo’lib, birinchisida surilish 1 oyda 1 metrga, ikkinchisida 1 kunda 1 metrga va uchinchisida sekundiga 1 metrdan ko’p surilishi kuzatiladi.
Er surilishini yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab bo’ladi:

• 
  Tog’yonbag’ri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar, suv omborlari tasirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari ;
  
• 
  Qiya sathlarda tarqalgan tog’ jinslarining xususiyatlari, mustahkamlik darajasining o’zgarishi, sug’orish ishlari, qor-yomg’ir suvlari tasirida namligini oshishi;
  
• 
  Tog’ jinslariga er osti suvlari (gidrodinamik) va er ustki suvlari (gidrostatik) bosimining tasiri;
  
• 
  Tog’ jinsi zichligi va mustahkamligining burg’ilash hamda tog’-kavlash ishlari natijasida buzilishi;
  
• 
  Tektonik seysmik kuchlar tasiri .
  

Er surilishi ofatining oldindan kuzatiladigan belgilari quyidagilardan iborat:

• 
  qiya sathli xududlarda yoriqlar paydo bo’lishi;
  
• 
  yo’llarda uzilishlarning yuzaga kelishi;
  
• 
  daraxtlarning to’g’ri o’smasligi (qiyshayib o’sishi);
  
• 
  uylar devorlarini yorilishi;
  
• 
  bino, inshootlar konstruksiyasining buzilishi va boshqa belgilar.