4-Mavzu: Rangli metallar. Rangli metallar qotishmalari. Rangli metall ishlab chiqarish. Mis va uning qotishmalari. Reja: Latunlar

Nazariy savollar:
1. Randalash va uyish dastgohlarini turlari.
2.Stanoklarni ishlatilishi.
3. Ko'ndalang-randalash stanoklarining yangi modellari haqida malumotlar.


17-Mavzu: Metallarga mexanik ishlov berish texnologik jarayonini avtomatlashtirish.
Reja:
1. Kesib ishlash to‘g‘risida tushuncha.
2. Kesib ishlash turlari.
3. Kesib ishlash rejimlarining elementlari
Keskichning, parmaning, freza va boshka kesuvchi asboblarning ishlash prinsipi ponaning ishlashiga asoslangan. Kesuvchi asboblarning kanday kism va elementlardan iboratligi, ularning geometrik parametrlari, kesish jarayonining asosiy elementlari, kesishda hosil buladigan kuchlar va boshkalarni eng oddiy kesuvchi asbob tokarlik keskichi misolida kurib chikamiz. Keskichning asosiy kism va elementlari. Keskich, asosan uch kismdan - kallak, tana va tubdan iborat. Keskichning kallagi ish kismi hisoblanadi, tubi keskichni tayanchga o‘rnatish, tanasi esa keskich tutqichga mahkamlash uchun xizmat qiladi. Keskichning asosiy elementlari jumlasiga oldingi yuza, bosh ketingi yuza, yordamchi ketingi yuza, bosh kesuvchi qirra yordamchi kesuvchi qirra va keskichning uchi kiradi. Keskichning oldingi yuzasi kirindi chikarish uchun xizmat qiladi; bosh ketingi yuza xomaki detalning kesish yuzasiga tomon, yordamchi ketingi yuza esa xomaki detalning yo‘nalgan yuzasiga tomon karagan buladi. Keskichning bosh kesuvchi qirrasi oldingi yuza bilan bosh ketingi yuzaning kesishuvidan, yordamchi kesuvchi qirrasi esa oldingi yuza bilan yordamchi ketingi yuzaning kesishuvidan hosil buladi. Keskichning geometrik parametrlari. Metallarni kesishda keskichning geometrik parametrlari muhim ahamiyatga ega. Keskichning geometrik parametrlariga, asosan, uning burchaklari kiradi. Keskichning burchaklarini aniqlash uchun esa kesish tekisligi, bosh tekislik, normal tekislik, bosh va yordamchi kesuvchi tekisliklardan foydalaniladi.
Kesish yuzasiga urinma qilib, bosh qirradan o‘tkazilgan tekislik kesish tekisligi deb, bo‘ylama va ko‘ndalang surish yo‘nalishlariga parallel qilib o‘tkazilgan tekislik esa bosh tekislik deb ataladi. Keskichning bosh kesuvchi qirrasidan kesish tekisligiga perpendikulyar tarzda o‘tkazilgan tekislik normal tekislik deyiladi. Bosh kesuvchi qirraning bosh tekislikdagi proyeksiyasiga tik qilib o‘tkazilgan tekislik bosh kesuvchi tekislik deb, yordamchi kesuvchi qirraning bosh tekislikdagi proyeksiyasiga tik qilib o‘tkazilgan tekislik esa yordamchi kesuvchi tekislik deb ataladi (bosh kesuvchi tekislik, yordamchi kesuvchi tekislik va normal tekislik yuzalari kursatilgan. Keskichda kuyidagi burchaklar; bosh ketingi burchak , o‘tkirlik burchagi , oldingi burchak , kesish burchagi , plandagi bosh burchak  , plandagi yordamchi burchak , keskich uchining plandagi burchagi , yordamchi ketingi burchak , shuningdek bosh kesuvchi qirraning qiyalik burchagi  buladi. Bosh ketingi burchak. Keskichning ketingi yuzasi bilan kesish tekisligi orasidagi burchak bosh ketingi burchak deb ataladi va  bilan belgilanadi.  burchak yo‘nalayotgan yuza bilan keskich orasidagi ishkalanishni kamaytirish uchun zarur. Bosh ketingi burchak bosh kesuvchi tekislikda ulchanadi va amalda, 6-12 buladi. O‘tkirlik burchagi keskichning oldingi yuzasi bilan bosh ketingi yuzasi orasidagi burchak o‘tkirlik burchagi deb ataladi va  bilan belgilanadi.  burchak kanchalik katta bulsa, keskichning kesuvchi kismi shuncha puxta va issiklikning kesuvchi qirradan chetlanilishi shuncha yaxshi buladi. O‘tkirlik burchagi bosh kesuvchi tekislikda ulchanadi. Oldingi burchak. Keskichning oldingi yuzasi bilan normal tekislik orasidagi burchak oldingi burchak deb ataladi va  bilan belgilanadi. Oldingi burchak ham bosh kesuvchi tekislikda ulchanadi. Agar  90 bo‘lganda esa oldingi burchak manfiy (-y) buladi. y burchak odatda, 25 dan -10 gacha qilib olinadi.
Kesish burchagi. Keskichning oldingi burchagi bilan kesish tekisligi orasidagi burchak kesish burchagi deyiladi va  bilan belgilanadi. Kesish burchagi bosh kesuvchi tekislikda ulchanadi.  burchak, rasmdan kurinib turibdiki, bosh ketingi burchak bilan o‘tkirlik burchagi yig‘indisiga teng: Agar oldingi burchak, musbat bulsa  90 oldingi burchak nol bo‘lganda esa 90 buladi. Plandagi bosh burchak. Bosh kesuvchi qirraning bosh tekislikka tushirilgan proyeksiyasi bilan bo‘ylama surish yo‘nalishi orasidagi burchak plandagi bosh burchak deb ataladi va  bilan belgilanadi. Plandagi yordamchi burchak. Yordamchi kesuvchi qirraning bosh tekislikdagi proyeksiyasi bilan bo‘ylama surish yo‘nalishi orasidagi burchak plandagi yordamchi burchak deyiladi va  bilan belgilanadi. Keskichning uchining plandagi burchagi. Bosh va yordamchi kesuvchi qirralarning bosh tekislikdagi proyeksiyalari orasidagi burchak keskich uchining plandagi burchagi yoki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri keskich uchidagi burchak deb ataladi va  bilan belgilanadi. Plandagi uchala burchakning yig‘indisi 180 ga teng buladi. Yordamchi ketingi burchak. Yordamchi kesuvchi qirradan bosh tekislikka tik qilib tushirilgan tekislik bilan ketingi yuza orasidagi burchak yordamchi ketingi burchak deb ataladi va  bilan belgilanadi.  burchak yordamchi kesuvchi tekislikda ulchanadi. Bosh kesuvchi qirraning qiyalik burchagi. Keskichning uchidan bosh tekislikka parallel qilib o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq bilan bosh kesuvchi qirra orasidagi burchak bosh kesuvchi qirraning qiyalik burchagi deyiladi va  bilan belgilanadi. Keskichning uchi bosh kesuvchi qirraning eng yukori nuktasi bo‘lganda  ni musbat deb, keskichning bosh kesuvchi qirrasi bosh tekislikka parallel bo‘lganda  ni nol deb, keskichning uchi bosh kesuvchi qirraning eng pastki nuktasi bo‘lganda esa  ni manfiy deb hisoblash kabul qilingan . +irindining kay yo‘nalishda chikish  ning kiymatiga bog‘lik;  ning kiymati manfiy bulsa, kirindi yo‘nalgan yuza tomon yo‘nalishda,  ning kiymati musbat bo‘lganda esa teskari yo‘nalishda chikadi.  ning manfiy bulishi keskichning kesuvchi qirrasi puxtaligini oshiradi. Kesish jarayonining asosiy elementlari. Kesish jarayonining asosiy elementlari jumlasiga kesish tezligi, surish kiymati, kesish chukurligi,kesib olinayogan katlamning eni va kalinligi kiradi. Kesish tezligi. Yo‘nalayotgan yuzaning bosh harakat yo‘nalishida keskichning kesuvchi qirrasiga nisbatan vakt birligi ichida utgan yuli kesish tezligi deb ataladi va V bilan belgilanadi. Kesish tezligi minutiga metr hisobida (mmin) ulchanadi. Agar asosiy harakat aylama bulsa, kesish tezligi kuyidagicha aniqlanadi; V pDn. 1000 bu yerda D – yo‘nalayotgan xomaki detalni diametri, mm; n - xomaki detalning minutiga aylanishlar soni. Agar bosh harakat ilgarilanma - kaytar bulsa, kesish tezligi kuyidagi formuladan topiladi: V L , 1000 t y bu yerda L-keskichning yo‘nish uzunligi ; mm, t y -yo‘nish vakti,min. Surish kiymati. Keskichning xomaki detal bir marta aylanganda surish harakati yo‘nalishida siljish oralig‘i surish kiymati deb ataladi. Surish S bilan belgilangan va mm hisobida o‘lchanadi. Kesish chukurligi. Keskichning bir o‘tishida xomaki detaldan kesib olingan katlamning kalinligi kesish chukurligi deb ataladi. Kesish chukurligi t bilan belgilanadi va mm hisobida o‘lchanadi. Bo‘ylama yo‘nishda kesib olinadigan katlamning kalinligi va,demak kesish chukurligi kuyidagicha aniqlanadi; t D-d mm, 2 bu yerda D - xomaki detalning diametri, mm; d-xomaki detalning keskich bir o‘tishida yo‘nilgandan keyingi diametri , mm. Kesib olinadigan katlamning eni va kalinligi. Yo‘nilayotgan va yo‘nalgan yuzalar orasida kesish yuzasi bo‘ylab ulchangan oralik kesib olingan katlamning eni deyiladi va b bilan belgilanadi. Kesib olingan katlamning eniga tik qilib, kesish yuzalarining ketma-ket ikki vaziyati orasida o‘lchangan masofa kesib olingan katlamning kalinligi deb ataladi va a bilan belgilanadi. Surish s bilan kesib olingan katlamning eni b, shuningdek, kesish chukurligi t bilan kesib olingan katlamning kalinligi a turlicha kiymatlarga ega. Kesishning bu elementlari plandagi bosh burchakga bog‘liq uchburchaklardan s bilan a orasidagi bog‘lanishni aniqlash mumkin. Yukorida keltirilgan bog‘lanishlar keskich o‘zining uchi markazlari chizig‘iga (o‘qiga ) to‘g‘ri keladigan qilib o‘rnatilgan hol uchungina to‘g‘ri,  ning ortishi bilan a ortadi, b esa kamayadi.  90 bo‘lganda ak s va bt buladi. Kesib olinadigan katlam ko‘ndalang kesimining nominal yuzi nRlm turtburchaklikning yuziga, yani kesish chukurligi bilan surish yoki kesib olinadigan katlam kalinligi bilan eni kupaytmasiga teng buladi va f bilan belgilanadi; fkt  ska  b mm. Kesib olinadigan katlam ko‘ndalang kesimining xakikiy yuzi nRpm turtburchaklikning yuziga teng. Kesib olinadigan katlam ko‘ndalang kesimining xakikiy yuzi fx bilan belgilanadi va nominal yuzaning taxminan 98 protsentini tashqil etadi. Binobarin, f ning 2 % yo‘nalgan yuzada koladi; bu yuza koldik kesim deb ataladi. Yo‘nalgan yuzaning tozaligi ( notekisligi ) ana shu koldik kesimning balandligi h ga bog‘lik. h kanchalik katta bulsa, yo‘nalgan yuzaning tozaligi shunchalik past, notekisligi esa shunchalik yukori buladi. Vakt birligi ichida kesib olinadigan metallning xajmi. Metallarni kesib ishlash unumi vakt birligi ichida yo‘nalgan metall xajmiga u,t va s ga bog‘lik buladi va Q bilan belgilanadi. Vakt birligi sifatida min kabul qilinsa, Q taxminan kuyidagicha buladi; Qku  t  s sm3/min. Kesish jarayonida keskichga ta’sir etuvchi kuchlar.