1
4-Mavzu . Yer-suv resurslari, ulardan samarali foydalanish.
0‘quv maqsadi: Respublikaning yer-suv fondi va qishloq xo‘jaligida
foydalaniladigan yer-suv resurslari, ulaming iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati, miqdori,
turlari, tarkibi va sug‘oriladigan yerlar miqdori va sifatini tahlil qilish, yer-suv
munosabatlarining huquqiy asoslarini, yer-suv resurslaridan oqilona va samarali
foydalanishga oid hukumat chora- tadbirlarining ahamiyatini, yer kadastrining
mazmun-mohiyatini, yer- suvdan foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar
tizimini o‘rganish, irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishda
davlatning roli hamda suv resurslaridan oqilona foydalanishda yangi sug‘orish
usullarini, texnikalami joriy etishni o‘rgatish.
Tayanch iboralar: yer-suv fondi, yer-suv resurslari, sug‘ori[adigan yerlar, yer-
suv munosabatlari, yer kadastri, irrigatsiya va melioratsiya, suvdan
foydalanuvchilar uyushmasi, almashlab ekish, tuproq unumdorligi, havza usul, suv
islohoti.
Respublikaning yer-suv fondi, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yer-suv
resurslari, ularning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati
Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining asoslaridan biri bu tabiiy resurslardir.
Tabiiy resurslaming eng kerakli unsurlariga esa yer kiradi. Yer qishloq xo‘jaligida
ishlab chiqarishning asosiy omili, mehnat yo‘naltirilgan ob‘ekt sifatidagi mehnat
predmeti, shuningdek, turli xil mahsulotlaming joylashuv makoni, insonlar uchun
turar joy hamda hayvonot va o‘simliklar dunyosining yashashiga mo‘ljallangan
mehnat qurolidir. Har bir halq va millat yemi asosiy boyligi sifatida e’tirof etadi,
bir nechta shart va omillami birlashtirgan holda qishloq xo‘jaligidagi afzalliklami
yer orqaU tavsiflaydi.
Yer resurslari - bu quruqlik yuzasining jami yig‘indisi bo‘lib, uning tarkibiga
boshqa tabiiy ob‘ektlar ham kiritiladi. Bular: o‘rmonlar, o'simlik va boshqa tirik
organizmlar, suv ob‘ektlari. Yer resurslarining suv ob'ektlari o‘z ichiga ko‘llar,
ko‘lmak va hovuzlar, ariqlami qamrab oladi. Okean, dengizlar va daryolar esa suv
resurslari tarkibiga kiradi.
Har bir davlatning yer-suv resurslari tabiat va jamiyatda yashash manbaidir,
shuningdek, yer va suv bir-birining mavjudhgini taqozo qiladi.
Yer resurslari ham boshqa resurslardek o‘z xususiyatlariga ega.
2
Birinchidan, yer - tabiat mabsuli, in'omi hisoblanib, u inson mehnati bilan
yaratilmaydi. Inson faqatgina yerga mehnatini yo‘naltirib, yo yeming ahvolini
yaxshilaydi, yoki umuman yomon ahvolga solishi mumkin. Lekin inson o‘z
xohishi bilan yer resurslarini hosil qilohnaydi.
Ikkichnidan, yer chegaralangan tabiiy resursdir. Inson xohlagancha yemi
ko‘paytira yoki kamaytira olmaydi. Shu sababli, bosh maqsad yerdan samarali va
to‘g‘ri foydalanishdir. Bir mamlakat miqyosida yer miqdori uning chegaralari bilan
aniqlansa, umuman hududlar sifatida esa yer miqdori quruqlilc yuzasi bilan
belgilanadi.
Yer resurslari jismoniy nuqtai nazardan murakkab majmua hisoblanadi. Bu
majmua turli omillar (kimyoviy, fizik, biologik) birlash- masi bilan xarakterlanadi.
Yer resurslari turli yer uchastkalaridan iborat bo‘lib, ular bir-biridan tuproq turlari,
relyefi, miqdori va boshqa xarakteristikasi bilan farqlanadi.
Uchinchidan, yer abadiy ishlab chiqarish vositasidir. Shuningdek, yer har
doim ishlab chiqarishdagi eng asosiy omil sifatida o‘z o‘mini yo‘qotmaydi. Undan
mablag'ni ko‘paytirish, ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalar orqali qishloq
xo‘jalikdagi yerlardan unumli va samarah foydalanish, shuningdek sanoat va uy-
joy qurilishi maqsadida foydalanish mumkin. Shu bilan birga, texnika taraqqiyoti
yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilganiga qaramay yemi boshqa ishlab chiqarish omillari
bilan almashtirib bo‘lmaydi.
Yer-suv resurslari, ularning miqdori, turlari va tarkibi, sug'oriladigan yerlar
miqdori, sifati
Yer-suv resurslari jamoa mulki hisoblanib, ulardan hech qachon alohida shaxs
manfaatlari uchun foydalanilmaydi. Yer barcha uchun birdek muhim va ahamiyatli
resurs bo‘Isa, suv hayot manbaidir. Shu sababli davlat organlari yer-suv
resurslaridan foydalanishni tartibga solib, taqsimlaydilar.
Yer resurslarining asosiy qismi qishloqlarga to‘g‘ri keladi. Statistika
ma’lumotlarga qaraganda, AQSH qishloq xo‘jaligiga mamlakatdagi mavjud
yerlarning 90 foizini ajratadi. Evropa ittifoqi mamlakatlarida mavjud maydonning
80 foizi, Rossiya Federatsiyasida esa 90 foizga yaqini qishloq xo‘jaligiga
yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasining jami yer maydoni 44,74 mln. gektar. Shundan
36,6 mln gektari yaylov va pichanzorlar, yerlaming 16 foizi yoki 30-32 mln.
gektari haydaladigan yerlami tashkil etadi, 3 foizi esa foydalanilmaydigan yerlar,
chunki bu yerlarda namlik juda kam hisoblanadi (6.1-jadval).
3
Yer-suv resurslaridan foydalanish usullari turlicha bo‘lib, ayniqsa yer
fondidan foydalanish uchun insonlar va jamoalar bir-biri bilan raqobat qiladilar.
Ular o‘z manfaatlari yo‘lida, shuningdek davlatga foydalari tegishi maqsadida
yerlardan foydalanadilar.
Yer fondlarini taqsimlash va davlat hisobidan o‘tkazish davlatlarda yer
kategoriyalari hamda yer bonitetlariga qarab amalga oshiriladi.Yer kategoriyalari
bu yer fondining bir qismi bo‘lib, ular maqsadli ravishda huquqiy rejim asosida
taqsimlangan. Qonun hujjatlari asosida yer kategoriyalari quyidagilarga bo‘linadi
(6.2-jadval):
6.2-jadvaI
O‘zbekiston er fondining toifalar bo‘yicha taqsimlanishi
№
Yer fondining toifalari
Jami maydon
Shundan
sug‘oriladigani
Ming, ga Jami yerga
Nisbatan
foizi
Ming, ga
Jami yerga
Nisbatan
foizi
1.
Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljal- langan yerlar
22264,6 50,13
4213,8
9,49
2.
Aholi punktlarining yerlari
235,4
0,53
49,7
0,11
3.
Sanoat, transport, aloqa, mu- dofaa va boshqa
maqsad- larga moijallangan yerlar
1968,0
4,43
11,7
0,03
4.
Tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish,
rekreat- siya maqsadlariga mo'ljal- langan
yerlar
75,5
0,17
0,6
0,001
5.
Tarixiy-madaniy ahamiyat- gamolik yerlar
0,4
0,001
0
0
6.
0‘rmon fondi yerlari
8661,2
19,50
29,4
0,07
7.
Suv fondi yerlari
815,8
1,84
4,5
0,01
8.
Zahira yerlar
10389,4 23,40
1,9
0,004
Jami yerlar:
44410,3 100
4311,6
9,71
sanoat, energetika, transport, aloqa, televidenie, radio, informatika, mudofaa va
boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan;
qo‘riqxonalar uchun ajratilgan territoriya va ob‘ektlar (Davlataing tabiat
muhofazasiga mo‘ljallangan yerlari, parklar, botanikabog‘lari, kurort va boshqa
yerlar).
Yer ekin maydoni bu shunday yerlarki, u aniq maqsad yo‘lida, xo'jaliklar
shaklida foydalanishga yaroqlidir. Yer kategoriyalari yig‘ma va shartli tushuncha
bo‘lsa, ekin maydoni malum chegara, maydon va joylashuvga ega. Qishloq
xo‘jaligiga moljallangan yer kategoriyasining asosini ham unumdor yerlar" tashkil
qiladi. Quyida respublikamizning 2000-2009 yillardagi qishloq xo'jalik ekin
maydonlari tarkibi berilgan (6.4-jadval)
6.4-jadval
O‘zbekistonda 2000-2009 yillarda qishloq xo‘jalik ekin maydonlari
tarkibining o‘zgarishi (ming ga.)
№
Ko‘ratkicbIar
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
I.
Jami ekin
maydoni
shundan:
3778,9 3444,6 3540,8 3790,1 3694,2 3646,3 3637,4 3561,0 3608,7 3608,5
1.1. Jami donli ekinlar,
shu |umlad;ui:
1614 1393,7 1533,4 1790,9 1667,1 1616,1 1618,0 1538,9 1559,0 1610,6
1.1.1. Bug‘doy
1355,8 1219,8 1282,6 1507,6 1470,4 1439,7 1448,5 1382,8 1373,6 1354,6
1.1.2. Guruch
131,8 39,5
64,4 121
66,1 52,5
60,6 47,9 33,8 43,5
1.1.3. Makka don uchun 49,2
38,7
35,1 34,7 34,8 33,6
32,8 34,2 323
30,1
1.2. Texnika ekmlari:
Shujumladan
1512,5 1500,3 1462,2 1445 1518,5 1518,4 1478,2 1477,0 1507,2 1423,2
1.2.1. Paxta
1444,6 1452,1 1421 1393 1456,3 1472,3 1448,2 1452,6 1425,0 1347,1
1.3. Kartoshka va
poliz ekinlari,
shundan:
222,8 219,3 216,1 237,7 224,4 221,4 244,4 253,9 264,4 272,2
1.3.1. Kaitoshka
52,2
50,8
48,9 49,2 52,1 49,8
52,6 56,0 59,9 62,8
1.3.2. Sabzavotlar
130
131,2 127,5 145,6 137,6 137,7 154,4 159,8 162,3 165,4
1.3.3. Poliz ekmlari
37
35,6
373
41,3 34,7 33,9
37,4 38,1 42D
44,0
1.4. Yem-xashak
429
331,3 329,1 316,5 284,2 290,4 296,4 290,3 278,2 302,5
0‘zbekiston Respublikasining ma‘muriy chegarasidagi yer maydoni 44896,9
ming gektami tashkil qiladi. 2000 yil holatiga respublikamiz bo‘yicha korxona,
tashkilot, muassasalar va fiiqarolar foydalanishidagi jami yerlar 44410,3 ming
gektami tashkil etadi. Respublika bo‘yicha sug‘oriladigan yerlar 4303,0 ming
gektar, bu esa umumiy maydonning 9,7 % ni tashkil qiladi. Yuqorida aytilgan yer
kategoriyalari (toifalari) bo‘yicha yer fondining taqsimlanishi raqamlar asosida
quyidagi jadvalda kengroq yoritilgan (6.5-jadval).
6.5-jadval
5
0‘zbekiston Respublikasida yiliga 72,4 km3 suvdan foydalaniladi, shundan 61
km3 oqava suvlami, 113 km3 yer osti suvlarini tashkil etadi. Iqlimimiz keskin
kontinental ekanini, respublikamiz qurg‘oqchilik zonasida joylashganini hisobga
olib, shuni aytib o‘tish kerakki, yoz oylari yerdagi suv namlari parlanib havoga
chiqib ketadi. Ekinlarimizning ham ko‘p qismi nobud bo‘lishi, sifatsiz bo‘lishi
yuqoridagi omilga, suvsizlikka bog‘liq.
0‘zbekiston Respublikasidan tashqari 0‘rta Osiyodagi qolgan yana uchta -
Qirg'iziston, Tojikiston, Qozog‘iston respublikalari ham hududimizdan oqib
o‘tuvchi ikki daryo - Amudaryo va Sirdaryo daryolaming suvlarini iste’mol qiladi.
Turkmanistongina bundan mustasno. Bu ildri daryoning yillik suv o‘tkazish quwati
121690 mln. m3 bo‘lib, shundan eng ko‘p - 63020 mln m3 qismidan O'zbekiston
foydalanadi. Qirg‘iziston 5140 mln. m3, Tojikiston 13230 mln. m3, Qozog‘iston
25010 mln. m3 suv iste’mol qiladilar. Bu suv resurslaridan qishloq xo‘jaligi uchun
- 85,6 foizi, sanoat va maishiy xizmat sohalariga 14,4 foizi sarflanadi. Qishloq
xo‘jalik ekinlari yetarli suv bilan ta’minlanmasa, hosildorlik pasayib, turli
kasallildar ortadi, shu bilan birga mahsulot sifati yomonlashadi. Mahsulot sifatini
yaxshilash esa qishloq xo‘jaligidagi asosiy muammolardan biridir.
Yer-suv resurslaridan foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi
Iqtisodiyotda muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjudki, ular yer-suv
resurslaridan foydalanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Eng awalo, suv resurslaridan
foydalanish darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimiga to‘xtalamiz. Chunki yer
resurslariga chuqurroq va batafsilroq to‘xtaUshga to‘g‘ri keladi.
Xalq xo‘jaligida suvdan foydalanish asosan to‘rt turga bo‘linadi:
suvdan asosiy maqsadga muvofiq foydalanish;
suvdan umumiy va maxsus foydalanish;
suvdan birgalikda va tanho holda foydalanish; -
suvdan birlamchi va ikkilamchi foydalanish.
Suvdan umumiy va maxsus foydalanishning 2 xili mavjud:
Suvdan umumiy foydalanish - suvning holatiga ta’sir qiladigan inshootlar
yoki texnikaviy qurilmalami qo‘llamay turib foydalanish;
Suvdan maxsus foydalanish inshootlarmi yoki qurilmalarini qo‘llash yo‘li
bilan foydalainish.
6
Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda bevosita qishloq
xo‘jalik korxonasida ishlatilgan suv ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Suvdan
foydalanuvchilar uyushmasi yoki irrigatsiya tizimi boshqarmalarida inshoot va
qurilmalami qo‘llashdagi ko‘rsatkichlar asosida suv samaradorligi aniqlanadi.
Qishloq xo‘jaligida suvdan unumli foydalanish darajasini ifodalovchi
ko‘rsatkichlar tizimi quyidagilardan iborat:
limit bo‘yicha suv hajmi, m3;
suvdan foydalanish darajasi, %;
suv bilan ta’minlanganlik darajasi, %;
suv bilan ta’minlash xarajatlari, so‘m;
sug‘orish uchun ajratilgan pul mablag‘i, so‘m;
sug‘orish suvidan foydalanish unumdorligi, so‘m;
sof foyda, so‘m;
rentabellik, %.
Yer resurslaridan samarali foydalanish, davlat organlari tomonidan yer va
soliq siyosatining ratsional ravishda olib borilishi uchun awalo yer bahosini bilish
zarur. Buning uchun eng awalo davlat tomonidan yer uchastkalarining kadastr
bahosi hisobga olinadi (6.6-jadval).
Kadastr qiymati deganda hisobdagi rentadan kelayotgan daromad ham
tushuniladi. Albatta quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi yer resurslaridan foydalanishda
ishlatiladi:
ekin hosildorligi, ts/ga;
unumdorlik 1 ga olinadigan yalpi mahsulotning natural va qiymat shaklidagi
ko‘rinishi;
1 ga sarflangan xarajatlar, so‘m;
1 ga olingan yalpi mahsulot qiymati, so‘m;
1 ga yeming kadastr qiymati, so‘m;
yemi iqtisodiy baholash ko‘rsatkichi ball boniteti, ball;
7
sof foyda, so‘m va hokazo.
Qishloq xo‘jalik yerlaridan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga esa yer
qaytimi, yer sig‘imi, yo‘qotilgan hosil; qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish
koeffitsenti, fond bilan ta’minlanganlik, tovar qaytimi kabi ko‘rsatkichlar kiritiladi.
Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkieh yemi iqtisodiy baholash, quyidagi formula
yordamida topiladi.
YAM
Xk=—
MT
Bunda Xk - xarajatlami qoplash;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.
6.6-jadvaI
O‘zbekiston Respublikasi tuproqlarining sifat bahosi (sug‘oriladigan qishloq
xo‘jaligi yerlari bo‘yicha, ga)
Yomon
yerlar
0‘rtachadan past
yerlar
Yaxshi yerlar
Yaxshi yerlar
Eng yaxshi
yerlar
0‘rta
I
P
SH
IV
V
VI
Vll
VILI
IX
X
cha
Viloyatlar
klass klass klass
klass
klass
klass
klass
klass
klass
klass Jami
ball
BONTTET BALLI
boni-
0-10 11-20 21-30 31-40
41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 91-
MO
teti
Qoraqalpog'isto
n
Respublikasi
1919 29810 237202 69846 46458 24497 6801
416533 41
Andiion
311 9593
34322
39801 45187 50547 38267 6015
35
224078 57
Buxoro
1038 16521 57391
42070 55294 40843 19456 83
232696 50
Jizzax
2132
22885
143493 60887 28974 10178 1398
269948 51
Qashqadaryo
3455
71977
198976 87416 50375 25003 8177
445379 51
Namangan
235 13499 45776
47117 36667 32553 33383 18181 1301 228712 59
Navoiy
3358 9618
15253
17668 18200 20423 12853 2099
99472
52
Samarqand
41
2044
29478 1 72263 89756 57187 38321 16770 547 306407 57
Surxondaiyo
704 11047 43203
59838 79317 50049 20985 6915
272058 56
Sirdaryo
1738,9 36343,9 93771,8 60918,1 51580,1 7694,3 8
252055,
1
51,5
Toslikent
2631
37586
86361 67968 74385 45380 14600 29
328940 59
Farg‘ona
1426 8043
59139
56142 58386 67580 33001 5570
452 289739 56
Xorazra
625 8839
46296
34932 82052. 49291 11848 102
233985 53
Respublika
bo‘yicha:
9680 118902 714830,8 935202 814159 62619 298929 75497,5 2337 3595715 55
8
Qishloq xo‘jalik ekinlarining samaradorligi va sof foyda quyidagicha
hisoblanadi:
SF = YAM-Mt; bunda SF - sof foyda;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.
Yeming iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari asosan qiymat
ko‘rsatkichlaridir. Bunga yer sig‘imi, yer qaytimi, iqtisodiy samara ko‘rsatkichlari
kiradi.
Yer sig‘imi bu qishloq xo‘jalik yeriari bahosining yalpi mahsulotga nisbatidir:
EB
E =
; so‘mda
YAM
Yer qaytimi esa bu yer sig‘imiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi
mahsulotning yer resurslari bahosiga nisbatidir (so‘mda ifodalanadi).
YAM
Ek
; so‘m
EB
Iqtisodiy samaradorlik yalpi va tovar mahsulot hajmi orqali ifodalanib,
dehqochilikda ekin maydoniga nisbatan hisoblanadi:
YAM(TM) YAM0Sj =
yoki Sj=—
S
S
Sj - samaradorlik
S - ekin maydoni
YAM - yalpi mahsulot YAM0- o‘simlikchilikdagi yalpi mahsulot TM - tovar
mahsulot
Yerlaming samaradorligini hisoblashning 2-usuli quyidagicha aniqlanadi:
YAD
S2=
;
9
S
bu yerda YAD - yalpi daromad, so‘m S - ekin maydoni, ga, bunda YAD =
YAM-MX (MX-moddiy xarajatlar)
Yerlarning samaradorligini hisoblashning 3-usuli quyidagicha:
SF
S3=
;
S
SF - sof foyda, so‘m S - ekin maydoni, ga
Bunda SF = YAM - T (T-tannarx) yoki SF = YAM -MH (MH - mehnat haqi)
Samaradorlikni hisobalashning 4 usuli quyidagicha:
F
S4=
;
F = UT-TT
S
F - foyda, so‘m; S - ekin maydoni, ga, bunda: UT - umumiy tushum, so‘m,
TT - tolatannarx, so‘m.
Qishloq xo‘jaiigida tovar qaytimi quyidagicha hisoblanadi:
YAM yoki TM T = •
Aq
5
s
bunda: Tq - tovar qaytimi, so‘m;
YAM - yalpi mahsulot, so‘m;
TM - tovar mahsulot, so‘m;
S - ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligida fond bilan ta‘milanganlik ko‘rsatkichi quyidagicha
hisoblanadi;
AF
Ft=
;
10
S
bunda; Ft - fond bilan ta’minlanganlik, so‘m;
AF - asosiy fondlar, so‘m;
S- ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishdagi natural ko‘rsatkichlar - bu
hosildorlik va yalpi mahsulotdir. Yerdan intensiv foydalanish orqali
mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi oshib, bu holat qishloq xo‘jaligi
yerlaridan foydalanish koeffitsienti orqali aniqlanadi:
Yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti:
Q/Xe
YERFK =
; bunda
S
YERFk - yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti;
Q/Xe - qishloq xo‘jalik yeriari, ga;
S - ekin maydoni, ga
Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti:
HS
Q/xefk=
;
Q/Xe
Q/Xefc-qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti;
HS - haydaladigan yer maydoni, ga;
Q/Xe - qishloq xo‘jaligi yeriari, ga.
Yer fondidan intensiv foydalanish uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini
yer resurslari bilan joylashtirish; mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash;
mavjud resurslardan oqilona foydalanish; bozor talabi bo‘yicha mahsulot ishlab
chiqarish. Yer resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil
etish salbiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, tuproqning yomonlashib ketishi
oqibatida hosildorlik tushib ketadi, ekinlarni joylashtirish samaradorligi pasayadi
11
va hokazo. Shunday holatlardan biri - tuproq unumdorligining kamayishi natijasida
yo‘qotilgan hosil quyidagicha aniqlanadi:
Hos o‘r' Tupb
Hy=
Tubb
Bimda: Nu - yo‘qotilgan hosil, ts/ga;
Hos o‘r - joriy yilda ushbu yerdan olingan o‘rtacha hosildorlik, ts/ga;
Tupb - tuproq unumdorligining pasayishi, ts/ga;
Tubb - tuproqning umumiy ball boniteti, ball.
Bonitet - tuproqning tabiiy unumdorligi bo‘lib, 100 ballik shkalada
baholanadi. Yemi iqtisodiy jihatdan baholash quyidagi formula bilan aniqlanadi.
H 100
V=
;
YAMQ
Bunda:
- baholanadigan yeming bonitet bali, ball;
H -1 gektardan olingan hosil, ts/ga
YAMQ - yalpi mahsulot qiymati, so‘m.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlaming barchasi yer resurslaridan samarali
foydalanishda nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi.
Qishloq xo‘jalik yerlarini baholash, irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini
amalga oshirishda davlatning roli
Qishloq xo‘jalik yerlati xalqimiz uchun nihoyatda ahamiyatlidir. Qishloq
xo‘jalik yerlaridan samarali foydalanish tuproqning sifat jihatdan baholanishiga
bog‘liq. Chunki tuproq unumdorligi yuqori bo‘lsa, mahsulotning sifatli
yetishtirilishi shuncha yaxshi bo‘ladi. Yeming sifat jihatdan baholanishi ekin
maydoni - dalaning har bir kartasiga ko‘ra sifat ko‘rsatkichlari o‘tgan 3-5 yilning
yakunlariga solishtiriladi. Bu usulni odatda yemi pasportlash deyiladi. Yer
12
kadastrlari deb, dalalar kartalarini bir-biriga har tomonlama solishtirish asosida
ulami iqtisodiy baholashga aytiladi.
Qishloq xo‘jaliklariga suvni o‘z vaqtida yetkazib berishni tashkil etish uchun
boshqaruv tizirnini bozor mimosabatlarida shaldlantirib, iqtisodiy islohotlami
chuqurlashtirish lozim. Qishloq xo‘jalik korxonalariga suvni yetkazib berish va
undan foydalanishda yeming meliorativ holatiga, shuningdek melioratsiya tizimiga
e’tibor berish kerak.
Irrigatsiya deganda, suv resurslari bilan ta’minlash va suv inshootlari faoliyati
tushuniladi. Melioratsiya esa yeming tabiiy unumdorligini yaxshilash chora-
tadbirlarining jamlanmasidir.
Yer-suv resurslaridan foydalanishda davlat roli nihoyatda muhim ahamiyat
kasb etadi. Davlat tomonidan yer va suv xo‘jaligiga doir iqtisodiy islohotlar olib
boriladi, qonunlar, qaror va farmoyishlar ishlab chiqariladi.
0‘zbekiston Respublikasida yer resurslaridan unumli foydalanish uchun "Yer
to‘g‘risida" gi Qonun va "Yer kodeksi" Vazirlar Mahkamasining "Yer monitoringi
to‘g‘risida" gi Nizomi kabilar, suv resurslaridan samarali foydalanish uchun "Suv
va suvdan foydalanish to‘g‘risida" gi qonunlar qabul qilingan.
Yer monitoringi - yer tarkibidagi o‘zgarishni vaqtida aniqlash, salbiy
jarayonlar oldini olish, yerlami baholash, salbiy oqibatlami tugatish uchun yer
fondining umumiy holatini kuzatish tizimidir. 0‘zbekiston Respublikasining barcha
yerlari, (mulkchilik va xo‘jalik shaklidan qat‘iy nazar) qanday maqsadda
foydalanilishiga qaramay monitoring ob‘yekti sifatida tan olingan.
Davlat yer kadastrlari yuritish, yer resurslaridan foydalanish, yer tuzish, yer
fondidan belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish ustidan davlat nazoratini
amalga oshirish, yerlami muhofaza qilishni axborot bilan ta’minlash yer
monitoringi asosida amalga oshiriladi.
Yer monitoringi 0‘zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo‘mitasi,
0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "Geodeziya, kartografiya
va davlat kadastrlari" bosh boshqarmasi, 0‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv
xo‘jaligi vazirligi va tegishli vazirlik hamda tashkilotlaming bevosita ishtirokida
amalga oshiriladi.
0‘zbekiston Yer resurslari davlat qo‘mitasi yer monitoringi ma’lumotlarini
umumlashtiradi. Monitoring tadqiqotlarini olib borishda asosiy maydonlami
tanlash, vaqt o‘tishi bilan tuproqlaming asosiy xususiyatlari o‘zgarishini tahlil
etish; tadqiqot olib boriladigan ekologik maydonlarda tuproqning holatini
13
isbotlovchi ko‘rsatkichlami asoslash, tuproqning holatini kuzatish va
ma’lumotlami to‘plash hamda ularga o‘zgarishlar kiritish ishlarini olib boradi.
Qishloq xo‘jalik yerlari tuproqning suv, shamol erroziyasi ta’siri oqibatida
o‘zgarishi monitoringi; qishloq xo‘jalik yerlari tuproqlari sho‘rlanganlik
darajasining o‘zgarishi jarayoni monitoringi; yerlaming zaharlanganlik
darajasining o‘zgarishi monitoringi; qishloq xo‘jalik yerlari tuproqlarining
texnogen o‘zgarishi monitoringi; o‘simliklarning zaharli ximikatlar bilan
zaharlanish darajasi monitoringi; organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish
natijasida tuproq tarkibidagi o‘zgarishlar monitoringi amalga oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yer kadarstrini tuzishda quyidagi jarayonlar
amalga oshiriladi;
yerdan foydalanishni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish;
yeming sifati va miqdori bo‘yicha hisobdan o‘tkazish;
yemi baholash, bunda bonitetlash va iqtisodiy baholash ham hisobga
kiritiladi.
Ro‘yxatdan o‘tkazish, yerlami xususiylashtirish, ularga egalik qilish,
foydalanish va ijaraga berish tuman hokimlari tomonidan qaror qabul qilingach,
yer uchastkalarining chegaralarini aniqlab, hujjatlami rasmiylashtirib berilgandan
keyin shu asosda'amalga oshiriladi.
Yeming sifati va miqdori bo‘yicha hisobdan o‘tkazish, yer mulkining
ob‘ektlari bo‘yicha, foydalanuvchilar yer uchastkalariga qarab, shuningdek, ekin
maydoni turlariga ko‘ra amalga oshiriladi.
Yemi iqtisodiy baholash orqali esa yeming ishlab chiqarishga qanchalik
yaroqlihgini ko‘rish mumkin. Bunda albatta tuproq unum- dorligi ham rol
o‘ynaydi.
Tuproq unumdorligi hosildorlik, mahsulotni sotish bahosi, tannarx orqali
aniqlanadi. Tuproq unumdorligini aniqlashda ball bonitetiga e’tibor qaratiladi.
Yer bonitlrovkasi - bu tuproqning unumdorligiga ko‘ra yerlami bir- biriga
taqqoslash, solishtirish bahosidir. U agrotexnik tadbirlar va yerga ishlov berish
intensivligi darajasida o‘tkaziladi. Bonitirovka qilishdagi ko‘rsatkichlar tizimda
qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi bilan birgalikda tuproq turlari va tarkibi,
xususiyatlari (fizik holati, gumus, mineral o‘g‘itlar, namlik o‘tkazuvchanligi) ham
e’tiborga olinadi. Natijada ball bonitet hisoblanib, guruhlar bo‘yicha hisob-kitob
14
qilinadi. Shunga ko‘ra bonitet - tuproqning tabiiy unumdorlik ko‘rsatkichi bo‘lib, u
100 ballik shaklda baholanadi.
Qishloq xo‘jalik korxonasini suv bilan ta’minlash esa suv ob‘ektlaridan suvni
me‘yorlar bo‘yicha olishni tashkil etish va foydalanishni tartibga solishdan iborat.
Davlat bu ishlami nazorat qilish maqsadidal993 yilda "Suv va Suvdan foydalanish
to‘g‘risida" gi qonunni qabul qildi. Qonun
bob, 119-moddadan iborat bo‘lib, suvga doir munosabatlami tartibga sohsh,
suvdan oqilona foydalanish, suvni bug‘lanib ketishdan saqlash, unga zararli
ta’sirlaming oldini olish, suv ob‘ektlarining holatini yaxshilash, shuningdek suv
ta‘minoti korxonasi bilan suv iste’molchilari o‘rtasidagi munosabatlami
yaxshilash, suvdan unumli foydalanishning huquqiy asoslaridan iborat.
Suv uchun haq to‘lash, suvdan limit bo‘yicha foydalanish, nazorat qilishni
Yazirlar Mahkamasi belgilaydi. Shuningdek, yer monitoringi kabi suv monitoringi
degan tushuncha ham mavjud. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvni
monitoring qilish orqali salbiy jarayonlaming sabablari va oqibatlarini o'rganib,
suvdan foydalanish samaradorligini oshirish mumkin.
Suvdan foydalanuvchilar qonunlarda belilangan tartibda irrigatsiya va
melioratsiya ishlarini bajarishga jalb etiladilar.
Davlat yer va suv resurslarini isrof qilmasdan, ulardan unumli foydalanishni
soliqlar bilan ham nazorat qihb turadi. Umumiy aytganda yagona yer solig‘i bilan
tartibga solib turadi.
Yagona yer solig‘ining maqsadi yerdan ratsional foydalanishni yo‘lga
qo‘yish, yer muhofazasi va unga mulk sifatida qarash, tuproq unumdorligini
oshirish hamda turli toifa yerlarda ijtimoiy-iqtisodiy shaklda tenglik tamoyili
asosida xo‘jalik yuritishni yo‘lga qo‘yishdan iborat. Yagona yer solig‘iga har yili
yer egalari, yerdan foydalanuvchilar va mulk egalari tortiladilar. Ijara haqi
vaqtincha foydalanish uchun ijaraga olgan sub‘ektning yer egasiga beradigan
haqidir. Uning miqdori shartnomada ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Yer bahosi esa yer munosabatlarini amalga oshirish va yoiga qo‘yishda, yemi
mulkka aylantirishda meros qilishda va hokazolarda ahamiyatlidir.
Suv iste’molchilari uyushmasi. Yer-suv resurslaridan foydalanishning
iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari
0‘zbekiston Respublikasida suvga bo‘lgan talabni qondirish muammolarini
yechish barchaning zimmasidagi vazifadir. Qishloq xo‘jalik korxonasini suv bilan
15
ta’minlashda suv ob‘ektlaridan tejamli foydalanish, suvni me‘yorlar bo‘yicha
olishni tashkil etish va foydalanishni tartibga solish zarurdir. Suv bilan ta’minlash
va sug‘orish ishlarini magistral kanallar, suv omborlari va boshqa suv xo‘jaligi
ob‘ektlari bajaradi. Suvlardan foydalanish ishlari ichki xo‘jalik va suv tizimi
rejalariga asosan amalga oshiriladi.
Suvdan maxsus foydalanish ruxsataomasi bo‘lganlarga suv limit bo‘yicha
beriladi. Suvdan foydalanish tartibi suv xo‘jaligi organlari tomonidan ishlab
chiqiladi. Vazirlar mahkamasi esa suv uchun haq to‘lash, suvdan limit bo‘yicha
foydalanish, nazorat qilishni amalga oshiradi. Suv olish va uning hisob-kitobini
yuritish suv xo‘jaligi organi bilan tuzilgan shartnomaga binoan amalga oshiriladi.
Suvdan foydalanuvchilar sug‘orishni ichki suv yo‘llari, drenaj, suv chiqarish
quduqlari yordamida amalga oshiradilar.
0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi “Qishloq
xo‘jaligida iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirishning eng muhim yo‘nalishlari
to‘g‘risida” gi PF-3226-sonli Farmoniga asosan respublikada fermer xo‘jaliklarini
rivojlantirish ustuvor yo‘nalish deb belgilandi. Farmonga muvofiq respublika
qisliloq va suv xo‘jaligida o‘tkazilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish,
soha boshqaruvini takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2003 yil
28 iyundagi 290-sonli va 21 iyuldagi 320-sonli qarorlari qabul qilindi. Respublika
suv xo‘jaligida muhim o'zgarishlar yuz berdi. Suv resurslarini ma'muriy-hududiy
boshqarishdan havzaviy boshqarish printsipiga o‘tkazildi.
Qishloq xo‘jaligi korxonasini qayta qurish jarayoni tamoyilida suv resurslarini
boshqarishni takomillashtirish va sohani bozor munosabatlari printsiplariga asosan
qayta qurishni taqozo etmoqda.
Respublikada suv xo‘jaligi kompleksini qayta qurish jarayoni uch yo‘naUsh
bo‘yicha amalga oshirilmoqda.
Birinchi yo‘nalish. Qayta qurilayotgan qishloq xo‘jaligi korxonasi negizida
tashkil etilgan fermer xo‘jaliklariga suv xizmati tuzilmasining bozor munosabatlari
sharoitiga mos shaklini barpo qilish.
Ikkinchi yo‘nalish. Respublika suv xo‘jaligi kompleksini boshqarishni
takomillashtirish.
Uchinchiyo‘nalish. Suv xo‘jaligi ob‘ektlarini zamonaviylashtirish.
Hozirgi kunda tugatilgan qishloq xo‘jaligi korxo‘nalari negizida tashkil
etilayotgan fermer xo‘jaliklariga suv xizmati ko‘rsatuvchi tuzilmaning bozor
munosabatlari sharoitiga mos shaklini barpo qilish, xo‘jalik ichki sug‘orish
16
tarmoqlarida suvdan foydalanuvchilar soni ko‘payib, suvning hisob-kitobini olib
borish hamda suvdan oqilona va maqsadli foydalanishni yo‘lga qo‘yish muhim
vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5
yanvardagi 8-sonli qaroriga asosan “Qayta tashkil etilayotgan qishloq xo‘jaligi
korxonasi hududida o‘zaro suv xo‘jaligi munosabatlarini tartibga solish
to‘g‘risida” gi tartib tasdiqlandi.
Mazkur tartibga asosan tugatilgan xo‘jaliklar hududida joylashgan barcha
ikkilamchi suvdan foydalanuvchilar birlashtirilib, sug‘orish tarmog‘i bo‘yicha
ulaming “Uyushmasi” tashkil etilishi belgilab qo‘yildi. Suv iste’molchilari
uyushmasi (SIU) zimmasiga xo‘jalik ichki sug‘orish tarmoqlarini bir maromda
ishlatish, ikkilamchi suvdan foydalanuvchilar o‘rtasida adolatli suv taqsimotini
o‘matish, sug‘orishning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish vazifalari turadi.
Shuningdek, ular bir sug'orish tarmog‘ida joylashgan barcha ikkilamchi suvdan
foydalanuvchilaming ixtiyoriy ravishda birlashgan tashkilotidir.
Suv iste’molchilari uyushmalariga qator imtiyozlar yaratilgan. SnipopsЫ,
SlUlari notijorat shaklda faoliyat ko‘rsatgani uchun 0‘zbekiston Respublikasi
qonunchiligi bilan notijorat tashkilotlariga berilgan barcha imtiyozlardan
foydalanadilar. Respubhka Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8-sonli
qaroriga asosan suvdan solig‘, foyda va mulk solig'i hisoblanishi vato‘lanishidan 2
yil muddatga, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 27 oktyabrdagi
PF- 3342-Faimoniga asosan suvdan foydalanuvchilar uyushmasining xizmatlari
qo‘shilgan qiymat solig‘i, daromad va mulk solig‘ini qo‘shish va to‘lashdan 3 yil
muddatga ozod qilingan.
Suv iste’molchilari uyushmasi (SIU) bir yoki undan ortiq kanal atrofidagi
suvdan foydalanuvchilarning xohish-irodasi bilan tuziladigan va ular tomonidan
boshqariladigan notijorat tashkilotdir.
Suv iste’molchilari uyushmasi muayyan miqdorda suv olish, undan
foydalanish va oqavaga chiqarish bilan bog‘liq xo‘jalik faoliyatini va boshqa
faoliyatni amalga oishruvchi yangi tashkil etilgan fermer xo‘jaliklari va boshqa
yuridik jismoniy shaxslar birlashma- si(uyushmasi)dir.
Suv iste’molchilari - fermer, dehqon xo‘jaliklari, tomorqa egalari va
boshqalar bo‘lib, adolatli suv taqsimoti hamda irrigatsiya-melioratsiya
tarmoqlaridan samarali foydalanishni yo‘lga qo'yish orqali uyushma hududida
sug‘orma dehqonchilikni rivojlantiradilar va buning uchun o‘zlarining moliyaviy
va texnik imkoniyatlarini birlashtiradilar.
17
Suv iste’molchilari - cheklangan miqdordagi suvni olish, undan va ichki suv
xo‘jaligi ob’ektlaridan foydalanish bilan bog‘liq xo‘jalik hamda boshqa
faoliyatlami amalga oshruvchi fermer va dehqon xo‘jaliklari hamda boshqa yuridik
va jismoniy shaxslardir (Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8-sonli
qaroridan).
SIU o‘z a‘zolari bo‘lgan suvdan foydalanuvchilarga sug‘orish tarmog‘idagi
suvni taqsimlash va uyushmani demokratik asosda boshqarishda faol qatnashish
imkoniyatini beradi. Suv iste’molchilari SIU ning moliyaviy boshqaruvini oshkora
tashkil etishlari uyushma faoliyatining barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Bu
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilami birlashtirgan holda nafaqat
suv xo‘jaligi, balki qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq umumiy muammolami hal
qilishda ham yordam beradi. Bundan tashqari suvdan samarali foydalanish
hisobiga qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligining oshishi fermerda ertangi kunga
bo‘lgan ishonchini orttiradi.
Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvni monitoring qilish orqali salbiy
jarayonlaming sabab va oqibatlari o‘rganihb, suvlardan foydalanish samaradoriigi
oshiriladi.
Suv iste’molchilari qonunlarda belgilangan tartibda imgatsiya- melioratsiya
ishlarini bajarishga jalb etiladilar. Suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy
samaradorligini oshirish yo‘llari quyidagilar:
Suv resurslaridan foydalanishda suvning aniq hisob-kitobmi joyiga qo‘yish;
Suv o‘lchash qurilmasi, ya’ni gidropostlar qurilishini tashkil etish;
Qishloq xo‘jalik korxonasida ekin maydonlari atrofidagi ariq, kanal
va zovurlar tozaligini doimiy nazorat qilish;
Eng asosiysi, suv sarfi isrofgarchiligiga yo‘l qo‘ymaslik.
Belgilangan suv limitlari asosida suvdan tejamli foydalanishni yo‘lga qo‘yish
va hokazolar.
Xo‘jaliklardagi mirohlarning roli pasayib, xo‘jalik boshliqlari irrigatsiya
ishlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlari bilgancha bajarishi oqibatida suv ta‘minotining
buzilishi kundan-kunga ko‘paymoqda. Hatto xo‘jalik ichidagi suv bo‘linadigan
inshootlarning darvozalari e’tiborsizlik tufayli yaroqsiz holga kelib qolgan. Suv
taqsimoti ayrim xo‘jaliklarda eski usul bilan taxminiy ravishda bajarilayotganini
inobatga olib, shu kamchiliklami tugatish bilan suv resurslaridan oqilona
foydalanishni yo‘lga qo‘yish mumkin. (6.1-rasm).
18
Shuningdek, suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish uchun suv
ta‘minoti tizimini zarur asbob-uskunalar, texnika va mablag‘lar bilan
ta‘minlanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Qishloq xo‘jaliklariga suvni o‘z vaqtida
yetkazib berishni tashkil etish uchun boshqaruv tizimini bozor munosabatlariga
mos ravishda shakllantirib, iqtisodiy islohotlami yanada chuqurlashtirish maqsadga
mubofiqdir. Suv ta‘minoti korxonalarining asosiy vazifasi iste’molchilariga suvni
o‘z vaqtida shartnoma asosida yetkazib berish va suv uchun sarf-xarajatlami
kamaytirishdan iborat.
Respublikamizdagi mavjud suv xo‘jaligi tashkilotlari, xizmat ko‘rsatuvchi
tuzilmalar hamda ulaming hududiy bo‘linmalari negizida irrigatsiya tizimlari havza
boshqarmasi tuzildi. Havza boshqarmasining vazifasi xalq xo‘jalik tarmoqlari
hamda qishloq xo‘jalik korxonasida mahsulot yetishtirish uchun suv bilan
ta’minlash va suv xo‘jaliklariga servis xizmati ko‘rsatishdan iborat.
19
rasm. Qishloq xo‘jalik yerlaridan maqsadli va samarali foydalanish bo‘yicha
chora-tadbirlar tizimi
rasm. Yerdan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash yo‘llari
Havza boshqarmasi o‘z funktsiyalariga ega bo‘lib, suvdan foydalanish
bashoratini umumlashtiradi, 0‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligiga suv limitlari bo‘yicha takliflar kiritib, tasdiqlangan limitlar asosida
viloyatlar qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmalari, irrigatsiya tizimlari
boshqarmalari, magistral kanal (tizim) lar, suv xo‘jaligi ob‘ektlari, irrigatsiya
tizimlari, viloyat va tumanlar bo‘yicha suv olish limitlarini belgilab beradi.
Shuningdek, suv xo‘jaligi va suvdan foydalanuvchilar o‘rtasidagi hisob-kitob
ishlarini yuritadi, suv resurslari balansini tuzadi, suv kadastrlarini yuritadi. Suv
o‘lchash vositalari ta‘minoti, aloqa, avtomatika, telemexanikaning zamonaviy
tizimlarini joriy etadi; tizimlami rivojlantirish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi va
ulami amalga oshiradi; havza suv xo‘jaligini istiqbolli rivojlantirish strategik
rejalami tuzadi; investitsiyalar kiritadi; irrigatsiya tizimlari va inshootlarini
jihozlash va rekonstraktsiya qilish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi, suv resursla-
rining byudjet mablag‘larini belgilab beradi va hokazo (6.2-rasm).
Yer resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun
esa yerdan foydalanuvchilar ham bir qancha qonun- qoidalarga rioya etishlari
kerak.
20
Bular quyidagilar:
yer resurslaridan qat’iy belgilangan maqsadda foydalanish;
tabiiy resurs-ob ‘ ekt bo ‘ lmish yerga zarar yetkizmaslik;
yer uchastkasini ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylash, uning unumdorligini
saqlash va oshirish yuzasidan sarf-xarajatlar qilish;
agar ijaraga olish shartnomasida boshqa muddat belgilangan bo‘lmasa, yer
uchastkasini bir yil ichida o‘zlashtirish;
yer uchastkalarida qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishda uning holatiga,
unumdorligiga e’tibor berish;
yer uchastkalarini turli kimyoviy o‘g‘itlar, zahri qotil ximikatlar bilan
zararlantirib, nochor ahvolga solmaslik;
yerga sarflanayotgan mablag‘larni to‘g‘ri taqsimlash va undan kelayotgan
daromadni to‘g‘ri sarflash va hokazo.
Yer-suv resurslaridan foydalanishni rag‘batlantirish mexanizmlari
Yer resurslari, umuman tabiiy resurslar har bir mamlakatning, umuman
olganda butun jahon boyligining bir qismidir. Yer abadiy mavjud va aj- dodlardan
avlodlarga o‘tib keladi. Yer resurslarining sifati qishloq xo‘ja- lik yerlarining
hosildorligiga bog‘liq bo‘lib, odamlaming oziq-ovqat mah sulotlariga, yashash va
dam olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Masalan, qishloq
xo‘jalik yerlaridan noratsional foydalanish ulaming hosildorligi tushib ketishiga
sabab bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifati va
darajasiga salbiy ta’sir qiladi.
Yerlarga kimyoviy elementlar, ximikatlar yordamida ishlov berish ulami
zararlantiradi, bu esa yerlami boshqa maqsadlarda ham ishlatib bo‘lmasligiga olib
keladi. Shuning uchun jamiyat yerlami hozirgi kunda va kelajak avlodlar
tomonidan foydalanilishi uchun asrash va muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab
chiqishi kerak.
Yer-suv resurslaridan foydalanish salbiy va ijobiy natijalarga bog‘liq. F.kin
maydoniga yaqin joy yoki qo‘shni yer uchastkasidagi keraksiz qurilishlar
ungaqo‘shni bo‘lgan boshqa yer uchastkalariga soya bo‘lishi, quyoshni to‘sib
qo‘yishi bilan salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
21
Qishloq xo‘jalik yerlarida kimyoviy o‘g‘itlaming ko‘p ishlatihshi nafaqat
mahsulotlar sifatiga, balki yer osti suvlarining ifloslanishiga, tuproq
unumdorligining pasayishiga, ko‘l va daryolardagi baliqlaming nobud bo‘Ushiga
ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jaligida an‘anaviy texnologiyalardan foydalanish, qishloq
joylarida azaliy hayot tarzining saqlanib qolishi har doim ijobiy natija bergan.
Chunki bu orqali tabiatni asrash va qishloq xo‘jaligining afzalliklari namoyish
etiladi. Vaqtlar o'tishi, jamiyatning rivojlanishi natijasida qishloq aholisi turmush
tarzida ham o‘zgarishlar yuz beradi, ayrim holatlarda nimalardandir voz kechishga
to‘g‘ri keladi, jamiyat va davlat bu nimalamingdir o‘mini to‘ldirish bo‘yicha ham
rag‘batlantiri- lishlami yo‘lga qo‘yadi, imoratlaming qurilishi, yashash shart-
sharoitlari (suv, gaz, elektr energiya, madaniy maskanlar) ning yaxshilanishi
qishloq aholisiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday rahbatlantirish jamiyat
manfaatlari uchun yer-suv resurslaridan unumli foydalanishda o‘z aksini topadi.
Ayniqsa, davlat tomonidan qishloqlarda olib boriladigan islohotlar qatoriga
yuqoridagi kabi dam olish maskanlari, sihatgohlar, istirohat bog‘lari, tabiat
manzarasiga boy tibbiy sanatoriyalar, kinoteatrlar qurish va ishga tushirish kabilar
ham qo‘shiladi.
Bulardan tashqari jamiyatimiz oldida turgan maqsadlarimizdan yana biri yer
mulkchiligi bilan bog‘liq daromadlaming to‘g‘ri taqsimlanishidir. Davlat yer-suv
resurslaridan foydalanuvchilari uchun shunday tartibni yo‘lga qo‘yishi kerakki,
bundan faqat yer egasi - mulkdorgina emas, balki yerda yollanib ishlovchilar ham
manfaatdor bo‘lsinlar.
Yer-suv resurslaridan foydalanishni rag‘batlantirishda quyidagi maqsadlar
ko‘zda tutiladi:
yer-suv resurslarini yanada yaxshilash va muhofaza qilish.
atrof-muhit muhofazasi va inson hayoti uchun kerakli shart- sharoitlar
yaratish;
yer-suv resurslaridan ijobiy natijalar keltiruvchi omillar sifatida foydalanish
va yer resurslarini taqsimlashda tenglik tamoyiliga rioya qilish;
yerga bo‘lgan huquqlarga kafolatlar yaratilishi;
yer resurslarini ishlatishdan kelgan daromadning to‘g‘ri taqsim- lanishi.
Ushbu asosiy maqsadlardan keUb chiqib, davlatning rag‘batlantirish
yo‘nalishlari belgilab berilgan, bu yo‘nalishlarga quyidagilami kiritish mumkin:
22
yer-suv resurslaridan foydalanishni nazorat qilish;
yer-suv resurslarini taqsimlash ustidan nazorat o‘matish;
yer-suv resurslaring sohq siyosatini olib borish;
yer resurslarini ishlatish va taqsimlash;
xususiy mulk egalarining yerlaridan jamiyat manfaatlari yo‘li- da foydalanish
uchun olish va hokazo.
Yer-suv resurslaridan foydalanishni rag‘batlantirish uchun davlat yer
siyosatini amalga oshiradi. Umuman olganda, yer islohoti, suv islohoti kabilar
amalga oshiriladi.
Yer islohoti bu yer munosabatlarining shakllanishi bo‘lib, odamlar orasida
yerdan foydalanish, taqsimlash va egalik qilish borasidagi munosabatlar
yig‘indisidir. Respublikamizda yer islohotlarining asosiy yo‘nalishlari
iqtisodiyotning agrar sektoriga qaratildi. Ayniqsa 1998 yil
aprelda qabul qilingan "Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida"gi, "Dehqon xo‘jaligi
to‘grisida"gi Qonunlar yer uchastkalarining fermer va dehqonlarga taqsimlanishida
asosiy dasturulamal bo’ldi. Bu qonunlar orqali haqiqiy yer egalari, mulkdorlar sinfi
shakllantirilib, ham aholiga, ham davlatga katta foyda keltirish imkoniyatlari
ko'rsatildi.
Ko‘pchilik davlatlarda agrar yer siyosati oilaviy xo‘jaliklar-fermer va
dehqonlarga yo‘naltirilgan. Qoidalar ishlab chiqishda ko‘pincha fermer, dehqonlar
manfaatlari hisobga olinadi, chunki ular yer islohotiga hammadan ko‘ra muhtoj va
mas‘uldirlar. Yer islohotida ko‘pincha yer uchastkalari bilan bogliq masalalarda
turli cheklanishlar ham qo‘llaniladi. Masalan, alohida talablami ilgari suradigan
masalalar qatoriga sotish va sotib olish, ijaraga olish, yerlami meros qilish kabi
masalalami kiritish mumkin. Shunga ko‘ra yer miqdori turli davlatlarda turlicha
belgilangan. Masalan, Daniyada bu miqdor 150 gektami, Germaniyaning janubiy
hududlarida 400-500 gektami, Shveytsariyaning ba‘zi hududlarida 20-30 gektami
tashkil etadi.
Suv islohoti suvdan foydalanish, suvni to‘g‘ri taqsimlash va bu boradagi
munosabatlar majmuidir.
0‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining Suv xo‘jaligi
bosh boshqarmasi ushbu vazirlikning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bosh boshqarma
yer usti suvlaridan foydalanishni tartibga solish hamda respublika iqtisodiyoti va
23
aholini suv bilan ta’minlashga doir zarur tadbirlami amalga oshiradi. Bunday
tadbirlarga quyidagilar kiradi:
suv islohotlarini joriy etish;
suv resurslaridan maqsadli va samarali foydalanishni tashkil etish;
suv xo‘jaligida yagona texnika siyosati o‘tkazish;
suvni tejash uchun ilg‘or texnologiyalar joriy etish;
iste’molchilami o‘z vaqtida suv bilan uzluksiz ta’minlash;
Yuqoridagilar qatorida boshqarmaning yana bir qator vazifalari
belgilangan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat;
Suv xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, mulkchilik shakllarini
rivojlantirish ishlarini muvofiqlashtirish va ulami amalga oshirilishining
monitoringini olib borish;
Suv to‘g‘risidagi qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat o‘matish, qonun
buzilishiga yo‘l qo‘ygan shaxslami belgilangan tartibda javobgarlikka tortishni
ta’minlash;
Suv resurslaridan foydalanish va drenaj oqova suvlarini oqizib yuborish,
yangi korxonalar qurish, ishlayotgan korxonalami rekonstruktsiya qilish loyihalari
bo‘yicha xulosalar berish;
Suvdan foydalanish uchun maxsus ruxsatnomalar berishni va suv chiqarish
inshootlarini ro‘yxatga olish, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari va ulardan
boshqa birlashmalami tashkil etish va rivojlantirishda, ichki xo‘jalik suv hisobini
tashkil etishda uslubiy va amaliy yordam berish va hokazo.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Respublika yer-suv fondiga nimalar kiradi?
Qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yer-suv resurslarining iqtisodiy-ijtimoiy
ahamiyatini bayon eting,
Yer-suv resurslari, ulaming miqdori, turlari va tarkibi nimalardan iborat?
Yer-suv munosabatlarining huquqiy asoslari nimalardan iborat?
Yer kadastri, qishloq xo‘jalik yerlarini baholash qanday amalga oshiriladi?
24
Irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishda davlatning roli
qanday?
Yer-suv resurslaridan foydalanish darajasi va samaradorligi qanday
aniqlanadi?
Suv iste’molchilari uyushmasi (SIU) haqida tushuncha bering.
Yer-suv resurslaridan foydalanishda iqtisodiy samaradorlikni oshirishning
qanday yo‘llari bor?
Yangi sug‘orish usullarini, texnikalami joriy etish qanday amalga oshiriladi?
Yer-suv resurslaridan foydalanishni rag‘batlantirishni bayon eting.
Suv islohoti nima?
Dostları ilə paylaş: |