4. Variativlik turlari. Ijtimoiy variativlik. Gender variativlik

variativlik deyiladi.
Lisoniy variativlik sotsiolingvistikaning an'anaviy tarzda ko‘p o‘rganiladigan muammolardan biri. Sotsiolingvistik nuqtai nazardan variativlik hodisasi turli til variantlarining til egalari tomonidan ijtimoiy va nutqiy muloqot sharoitlaridagi farqlarga bog‘liq holda qo‘llanilishi sifatida tadqiq qilinadi.
Variativlikni nemis tilshunoslari individual nutqiy aktlar emas, balki so‘zlashuvchilarning muayyan guruhiga xos bo‘lgan, ijtimoiy o‘zaro bog‘langan til qo‘llanishining shakllari va usullari deb izohlashadi ¹. K. Naringzning ta'kidlashicha, til variantlari mavjudligining manbalari va sabablari haqidagi masala, albatta, til va jamiyatning o‘zaro munosabatlarini aniqlashga olib keladi. Har qanday til jamoatida ijtimoiy xususiyatlar bilan bir qatorda til xususiyatlari jihatidan ham bir-biridan farqlanadigan turli guruhlar mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, turli kommunikativ vaziyatlarda kommunikativ akt qatnashchilari o‘rtasida o‘zaro munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan turfa til variantlari ham qo‘llaniladi.
E'tirof etish joizki, barcha til jamoatlari va tillar uchun universal bo‘lgan vaziyatlar va shakllarning to‘plami mavjud emas. Tilning ichki differensiatsiyasi jamiyat ijtimoiy strukturasining oqibati va ifodasi hisoblanadi.
Til va nutqning ijtimoiy variativligi ikki: stratifikatsion va vaziyat o‘lchovlarining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Stratifikatsion (lot. stratum-‘qatlam’ + facere-‘qilmoq’) variativlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri jamiyatning ijtimoiy strukturasi bilan bog‘liq bo‘ladi².
Amerikalik sotsiolingvist U. Labovning “Nyu-Yorkda ingliz tilining ijtimoiy stratifikatsiyasi” nomli asarida ijtimoiy variativlikning ikki tomonlama tabiati hamda stratifikatsion va vaziyatli variativlik o‘rtasidagi o‘zaro aloqa atroflicha yoritib berilgan. Labov variativlik ikki xil turining “doimiy modeli”ni aniqlashga muvaffaq bo‘lgan. Bir tomondan ayrim nutqiy ko‘rsatkichlar va ijtimoiy struktura (ayni nutqiy kontekstda quyi ijtimoiy tabaqaga mansub bo‘lgan informantlar yuqori ijtimoiy tabaqaga mansub bo‘lgan informantlarga nisbatan noadabiy shakllardan keng foydalagan) o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik belgilangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan barcha informantlarda rasmiy holatlarda adabiy shakllarni qo‘llash ko‘rsatkichini ortgani qayd qilingan³. Demak, stratifikatsion va vaziyatli variativlik o‘rtasida chambarchars o‘zaro aloqa mavjud.
Shuningdek, Labov ijtimoiy variantlar (lisoniy hamjamiyatning qatlam va guruhlari)ni so‘zlashuvchi ijtimoiy xarakteristikasining ko‘rsatkichi deb ta'riflaydi⁴.
Ijtimoiy variativlik hodisasini Buyuk Britaniya misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Buyuk Britaniyada Estuary English (yee) (Londondagi past ijtimoy qatlam vakillarining so‘zlashuv tili), Kokni (Cockney– ma'lumoti kam bo‘lganlar tomonidan norasmiy doiralarda qo‘llanuvchi London dialektining varianti) va Received Pronunciation (RP) (Londondagi oliy ijtimoy tabaqa vakillarining tili) kabi variantlar mavjud. Ba'zan RP egasi o‘zining ijtimoiy holatini oshkor qilishdan qochib, o‘z nutqida Kokniga xos bo‘lgan tubandagi fonetik xususiyatlarni ishlatadi: a) “t” tushiraladi: wha(?)- what (nima), li(?)le – little (kichkina); “l” vokallashadi: hi(w)- hill (tepalik), mi(w)k- milk (sut)⁵.
Sotsiolingvistikada ijtimoiy variantivlikdan tashqari, erkak va ayol nutqiga xos variativlik ham mavjud. Masalan, yapon tilida erkak va ayollarning nutqiy muomalasi bir-biridan keskin farq qiladi (bu o‘rinda barcha tillarda mavjud bo‘lgan gender xususiyatlari emas, aynan erkak va ayol nutqining variantlari nazarda tutilgan – Sh.Usmanova). Erkakning “ayolcha” gapirishi yoki aksincha, ayolning “erkakcha” gapirishi jiddiy kulgili holatlarni keltirib chiqaradi. Yapon tilidagi erkak va ayol variantlarining farqi til tizimining barcha sathlarida namoyon bo‘ladi.
Fonemalar va ularning moslashuvidagina bir xillik mavjud bo‘lib, ularning urg‘usida farqlanish ko‘zga tashlana boshlaydi. Ayniqsa, grammatika va leksika sathida ikki variantning bir-biridan ajralishi ko‘proq kuzatiladi.
Masalan, 1-shaxs va 2-shaxs kishilik olmoshlari misolida (3-shaxsda alohida farq kuzatilmaydi), faqat 1-shaxsning eng takallufli vatakusi shakli erkak va ayollar tomonidan birday qo‘llaniladi. Erkaklar, asosan, boku (odatda), ore (betakalluf) va vasi (betakalluf, hozir eskirgan); ayollar - atasi (betakalluf) va atakusi (takallufli, eskirib borayotgan) kishilik olmoshlarini ishlatishadi. Vatasi olmoshi erkaklar tomonidan ham, ayollar tomonidan ham qo‘llaniladi, biroq ayollar uchun standart, erkaklar uchun takallufli (vatakusi ga nisbatan), shuningdek, katta yoshdagilarga xos olmosh sanaladi.
Grammatik farqliliklar orasida gap oxirida keladigan modal-ekspressiv yuklamalar ko‘proq ajralib turadi. Yapon tili iltimos, murojaat, tasdiq va h.k. ma'nolarni hamda so‘zlovchining u yoki bu turdagi hissiyotlarini ifodalagan yuklamalarga boyligi bilan xarakterlanadi. Bunday yuklamalarni boshqa tilga tarjima qilish o‘ta qiyinchilik tug‘diradi. Erkaklar nutqiga: dzo, dze, na:, ya:, ayollar nutqiga: va, no, ma:, kasira, ara yuklamalari xosdir. Har ikkala variantdagi yuklamalar chekka hududlarga ko‘ra ham farqlanishi mumkin. Ayrim yuklamalar ma'nosiga ko‘ra farqlanadi: yo yuklamasi erkaklarda betakalluf, ayollarda esa takallufli qo‘llaniladi. Bunday turdagi farqlar kichik yoshdan boshlab shakllanadi⁶.
Boshqa grammatik farqliliklar hurmat shakllarini qo‘llashda namoyon bo‘ladi. Adabiy til me'yorlariga ko‘ra, atoqli otlardagi –kun betakalluf qo‘shimchasini faqat erkaklargina qo‘llay olishlari mumkin; ayollar bunday vaziyatlarda -san (hurmat darajasiga ko‘ra erkak variantda takalluf, ayol variantda neytrallik ifodalaydi) qo‘shimchasidan foydalanadilar.
Qayd qilingan barcha farqlar so‘zlashuv tiliga tegishli bo‘lib, yozuvda, shuningdek, og‘zaki-kitobiy matnlar (teleyangiliklar yoki ma'ruzalar)da yozuvchining yoki so‘zlovchining jinsi u qadar aniq namoyon bo‘lmaydi.
Pragmalingvistika kommunikativ tilshunoslikning mustaqil bo‘limi hisoblanadi. Pragmalingvistikaning asosiy birligi nutqiy akt nazariyasi (NAN) hisoblanadi. Nutqiy akt tushunchasi avval ham V.Humboldt, Sh. Balli, K.Byuller, E.Benvenist, M.Baxtin kabi olimlarning ta’limotlarida mavjud bo‘lgan, ammo nutqiy akt nazariyasi to‘liq bir ta’limot sifatida ingliz mantiqshunosi J.Ostin, amerikalik psixolog J.Syorl va boshqalarning ishlarida shakllandi. Tilning mavjudligi insonlarning so‘zlash yoki yozish harakatlarini bajarishi bilan bog‘liqdir. Bu harakatlarning bajarilishi jarayonida lisoniy birliklar (birinchi o‘rinda - gap) asl ma’nosidan tashqari, tasdiqlash, buyurish, ogohlantirish, va’da berish kabi mazmunni ifodalash imkoniyatini namoyon qiladilar. Bu ma’nolar so‘zlovchi shaxs tomonidan bajarilayotgan nutqiy faoliyat natijasidir. Har qanday nutqiy faoliyat markazida shaxs turadi. Ilk bor nutqiy faoliyat nazariyasi A.Leontev, L.Vыgotskiy A.Luriya kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Nutqiy akt tushunchasi asosan psixolingvistikada o‘rganilgan. Nutqiy akt so‘zlovchining ma’lum muhitda, aniq maqsadda tinglovchiga lisoniy murojaatidir.Nutqiy akt muloqotning eng kichik minimal birligidir.
Muloqot jarayonida hosil bo‘ladigan nutqiy harakatlarni alohida lisoniy birlik sifatida talqin qilish va ularni mazmunan tasniflash g‘oyasini ilk bor targ‘ibot qilganlardan biri Oksford universiteti professori Jon Ostin edi. J.Ostin va uning hamkasblarining fikricha, har bir gap talaffuz qilinganda, o‘z ma’nosi ifodasidan tashqari, ma’lum bir harakat bajariladi, ya’ni biror bir voqyea haqida darak-xabar beriladi, bu xabar tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi, biror narsa iltimos qilinadi, taqiqlanadi va buyruq, maslahat, ijozat beriladi, va’da yoki taklif qilinadi hamda takalluf, minnatdorchilik izhor qilinadi va hokazo. Demak, nutqiy akt – ma’lum bir gapning aniq muloqot muhitida talaffuz etilishidir.
Gap tuzilib talaffuz etilar ekan uni gapirishdan, albatta qandaydir maqsad bo‘lishi tabiiy va nutq sohibining ongida o‘zi e'tibor bermagan holda maqsad mavjud. Bu harakat illokutiv aktdir. Bu maqsadga erishish uchun so‘zlovchining nutqi. Tinglovchiga ta’sir o‘tkazadi, bu esa o‘z-o‘zidan perlokutiv aktni yuzaga keltiradi. Nutqiy akt markazida illokutsiya ( maqsad) turadi.

1^ Nahrings K. Sprachliche Varietäten. -Tübingen, 1981. –P.70.

2^ Швейцер А.Д., Никольский Л.Б. Введение в социолингвистику. –М.: Высшая школа, 1978. –С. 76.

3^ Labov W. The social stratification of English in New York City. - Washington, 1966.

4^ Лабов У. О механизме языковых изменений // Новое в лингвистике. Вып. 7. Социолингвистика. -М., 1975. –C. 50.

5^ http://en.wikipedia.org/wiki/Received_Pronunciation.

6^ Танака Акио. Буммацу, ку:мацу-но хё:гэн то гохо: (Выражение и форма конца предложения) // Нихонго-нихон-бунка (Японский язык и японская культура). - № 6. Осака, 1977. –C. 57.