43. Internet xizmat turlari.(Elektron pochta,elektron konferensiya,masofaviy talim)

43. Internet xizmat turlari.(Elektron pochta,elektron konferensiya,masofaviy talim)
E -pochta(Elektron pochta). Bu xabarlarni elektron tarzda uzatish usuli. Maxsus pochta serverlari bu xizmatni Internetda taqdim etadi. Pochta serverlari mijozlardan xabar oladi va ularni zanjir bo'ylab qabul qiluvchilarning pochta serverlariga yuboradi. Elektron pochta bilan ishlash printsipi muntazam yozishmalar bilan ishlashga juda o'xshaydi. Internet -provayder (ISP) foydalanuvchi uchun elektron pochta qutisini ochadi, unga foydalanuvchiga yuborilgan yozishmalar tushadi. Bu pochta qutisiga pochta manzili tayinlangan E -pochta va parol. Aslida, foydalanuvchiga ma'lum miqdordagi ma'lumotni provayder kompyuterida saqlash imkoniyati berilgan. Provayder disklarining sig'imi cheklanmaganligi sababli, pochta qutilaridagi ma'lumotlar hajmi yoki saqlash muddati bilan cheklangan, yoki pochta saqlash uchun to'lov belgilanadi. Pochta xabarlarini almashishda yuboruvchi va qabul qiluvchining aloqa liniyasida bir vaqtning o'zida bo'lishi shart emas. Yuborilgan xabarlar pochta qutisiga o'tadi, u erdan ularni o'zingiz uchun qulay vaqtda olish mumkin. Qabul qiluvchi va uning pochta serveri o'rtasida aloqa o'rnatilganda, qabul qilingan xabarlar avtomatik ravishda qabul qiluvchining kompyuteriga uzatilad

42. Elektron pochta hizmatlari.(malumotlarni jonatish,qabul qilish,farqlash)

Elektron pochta (e-mail) — maʼlumotlarni uzatish tarmogʻi orqali axborotlarni bir foydalanuvchi elektron qutisidan boshqasinikiga joʻnatish, qabul qilish va maʼlum vaqtlargacha saqlanishini taʼminlovchi dasturiy-texnik vositalar toʻplami. E-Mail axborotlarni tarmoqning bir punktidan boshqasiga tezkor uzatishni taʼminlaydi.E-meil hamma joyda kerak bo'ladi. Xattoki "Google, You tube, Instagram, Facebook,Twitter"larga ham emeil bilan kiramiz.E-Mailda maxsus shlyuzlar orqali har xil elektron axborot tizimlari vositasida axborotlar dunyoning istalgan burchagiga uzatiladi. E-Maildan uzluksiz ravishda yoki maʼlum vaqt (seans)larda foydalanish mumkin. E-Mail XX asrning 60-yillarida "katta" hisoblash mashinalarida "koʻp foydalanuvchilar tartibi" dasturining ishlatilishidan boshlangan. 1989-yilda birinchi marta tijorat pochta xizmatlari bilan internet oʻrtasida aloqa oʻrnatildi.
Oʻzbekiston hududida E-Mail xizmati 1990—91-yillarda maʼlumot uzatish tarmogʻi operatorlari tomonidan taqsim etila boshlandi. 1997-yilda Toshkent pochtamti korxonasida "Ke1sot" tarmogʻi orqali E-Mail xizmatlari punkti ishga tushirildi. Hozir Oʻzbekistonda fuqarolar, korxonalar, xonadonlar internet tizimiga ulangan kompyuterlar va "Internet kafe"lar orqali E-Maildan foydalanadilar. Internetga chiqish imkoniyati boʻlmagan mijozlar uchun "Oʻzbekiston pochtasi" aksiyadorlik tarmogʻi orqali E-Mail va gibrid pochta (pochtani qabul qilish, ishlov berish va yetkazish jarayonida E-Mail va anʼanaviy pochta resurslari ishlatiladi) xizmatlarini yoʻlga qoʻyish ishlari olib borilmoqda. Gibrid pochta orqali korxona, tashkilotlar va oʻquv muassasalaridan olingan axborot, xabar, reklama, taklifnoma, chaqiruv qogʻozlari va boshqalar pochta xodimlari tomonidan oluvchilarning manzillariga yetkazilib beriladi.
Elektron pochta (inglizcha: E-mail yoki email, electronic maildan qisqartma) — kompyuter tarmoqlarida informatsiyani uzatish usullaridan biri. FidoNet tarmogʻida elektron pochtaning analogi Netmail deb ataladi.
Elektron pochtaning asosiy hususiyatlaridan biri u toʻgʻridan toʻgʻri pochtani oluvchiga emas, balkim oraliq boʻgʻin orqali yuboradi. Bu oraliq boʻgʻinnig nomi pochta yashigi bo'lib, u serverda joydir, habarlar odatda usha erda saqlanadi va odatda unga faqat parol bilan yoʻl qoʻyiladi.
Pochta serverlariga pochta bilan ishlovchi programmalar orqali yoki veb interfeys orqali kirish mumkin.
41. Windows oherasion tizimi ish stoli elementlari vazifalari.(ish stoli elementlari vazifalari)
Windows ishchi stol elementlari bilan tanihish. Windows ishchi stolini tuzilishi quyidagicha Мой компьютер, Сетевое окружение, Корзина ва masalalar panelidan iborat. Bosh menyu(Пуск) ko`rinishi 2 xil: Меню «Пуск», Классическое меню «Пуск». Bosh menyuni qisqacha tuzilishi quyidagicha: Программы – Barcha o`rnatilgan dasturlar majmui; Документы – Oxirgi 15 ta ishlatilgan fayllar ro`yhati; Настройка – Windows konfiguratsiyasi va qurilmalarini o`rnatish va sozlash; Найти – Ma’lumotlar va ob’yektlarni izlash; Справка и поддержка – Windows yordam ma’lumotlar bloki; Выполнить – Standart dasturlar va ishchi fayllarni ishga tushirish; Выключить компьютер – Windows OS ni dasturini yakunlash Fayllarni izlash: Dastlab qidiruv ishga tushiramiz. Oynalarni gruppalsh uchun Masalalar paneli→ Kontekstmenyu→ Панель задач→ Группировать сходные кнопки панели задач Oynalarni faollashtirish uchun ALT+Tab yoki masalalar paneli yordamida Fayl va papka ustida amallar. Fayl va kataloglar bilan ishlash. Fayllarni ko`chirish va nusxasini olish uchun quyidagilarni bajarish kerak: - Nusxasi olinadigan va ko`chiriladigan faylni ajratish. - Oynadagi Asboblar panelidan nusxa olish uchun "Buferga nusxasini ko`chirish" (Copy) asbobini, ko`chirish uchun esa Вырезать/Сut-"Buferga ko`chirish" asbobini tanlash. - Fayl nusxasi joylashtiriladigan qurilma yoki papkani tanlash. - "Asboblar paneli"dan "Buferdan olib qo`yish" (Paste) asbobini tanlash. Fayl nomini o`zrartirish Moy komp’yuter yoki Provodnik oynalarida quyidagilarni bajarish kerak: - Nomi o`zgartiriladigan fayl yoki papka tanlanadi. - Fayl nomi yoki papka nomi ustida "sichqoncha" tugmasi bir marta bosiladi. - Yangi nom klaviatura yordamida kiritiladi. - Enter bosiladi. 4 Fayllarni yo`qotish. Klaviaturadan Delete klavishini bosiladi yoki faylmenyusining Udalit’ - Yo`qotish buyrug`i tanlanadi, yoki asboblar panelidagi "Buferga ko`chirish" asbobi bosiladi. ekranda chiqarilgan so`rovga qilayotgan ishingizni tasdiqlash uchun Da (Xa) tugmasini bosib javob beriladi. Yo`qotilgan fayllarni qayta tiklash uchun: - Ish stolidagi Korzina belgisi ustida "sichqoncha" chap tugmasi ikki marta bosiladi. ekranda Korzina oynasi ochiladi. - Oynadagi yo`qotilgan fayllar ro`yxatidan keraklisini topib, uni ajratish kerak. - fayl menyusidan Восстоновить - "Qayta tiklash" buyrug`i tanlanadi. Buning o`rniga fayl nomida "sichqoncha"ning o`ng tugmasini ham bosish mumkin. Ochilgan kontekst menyudan Восстоновить buyrug`i tanlanadi. Windowsda ma’lumotlarni izlash. Windowsda ma’luot izlash oynasini chaqirishni 3 xil usuli mavjud: 1. Klaviaturadan F3 yoki + F tugmalar orqali; 2. bosh menyudan Пуск→Найти(Поиск) orqali; 3. Ixtiyoriy ob’yekt yoki papkani ochgandan so`ng Asboblar panelidan tugmasi orqali ishga yushirish mumkin. Qidiruv muloqot oynasi chaqiriladi. Muloqot oynaning o`ng panelida qanday tartibdagi ma`lumotni izlash haqida punktlar mavjud. Ularni quyidagicha tavsiflab o`tamiz.  Изображения, музыку или видео – ushbu band orqali barcha turdagi audio, video va tasvirli ma`lumotlar qidirish;  Документы (тектовые файлы, электронные таблицы и т.д.) – Barcha turdagi matnli, electron jadval va HTML turdagi ma’lumotlarni izlash;  Файлы и папки – Barcha turdagi fayllarni (qismi,kengaytmasi va xokozo) qidirish;  Компьютеры и людей – Lokal tizimga ulangan kompyuterlar yoki Internet orqali Insonlarni qidirish;  Информацию в центре справки и поддержки – Windows yordam olish tizimi orqali ma’lumot izlash;  Выполнить поиск в Интернете – Internet orqali qidirishni amalgam oshiradi. Masalan 27.08.2010 sanada yozilgan matnli fayllarni qidirish uchun qidiruv muloqot oynasidan Файлы и папки punktidan Часть имени файла или имя целиком ga *.doc Когда были 5 поизведены последние изменения→Указать диапазон га с 27.08.2010 , по 27.08.2010 yozib qidirish mumkin. Topshiriqlar. 1. Klaviaturani vazifasini aniqlang. 2. Ishchi stolda yangi yorliq yaratish. 3. Yorliq manzilini aniqlang . 4. Talaba.doc faylini student.doc nomli faylga o`zgartiring 5. Talaba.doc fayli to`grisida ma’lumotni ekranga chiqaring. 6. Masalar paneliga Talaba.doc faylini joylashtiring. 7. Keraksiz fayllar guruhini Korzina dan tozalang. 8. C diskga Talaba papkasini hosil qiling. 9. Talaba papakasiga bir necha fayllarni ko`chiring. 10. Talaba.doc faylini qidirish usullarini ko`rsating. 11. Fayl atributlarini o`rnatish va olib tashlash .(guruh, yakka tartibda) 12. Talaba.doc faylini A diskka ko`chirish usullarini ko`rsating. 13. Talaba.doc faylini o`cherish usullarini ko`rsating. 14. Talaba papkasidagi fayllarni tartiblang.(sana,hajmi,nomi) 15. Matnli fayllar aniqlang. 16.Fayllarni zanjir kabi bog`lanishni ta’minlang

40.Windows operatsion tizimi.(windows imkoniyatlari)

Windows operatsion muhiti quyidagi imkoniyatlarga ega:
Universal grafika - Windows dasturlarining qurilmalarga va dastur ta’minotga bog’liqsizligini ta’minlaydi.Yagona interfeys - Windowsda foylalanuvchining muloqoti yagona, ya’ni turli dasturlar bilan ishlash qoidalari umumiy. Shuning uchun yangi dastur bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalanishingiz mumkin.Mavjud dastur ta’minoti bilan muvofiqligi - Windows MS DOSning barcha amaliy paketlari, taxrirlagichlari, elektron jadvallari ishini to’la ta’minlaydi.Ko’p masalaligi - Windows bir paytning o’zida bir necha masalani hisoblaydi, bir dasturdan boshqasiga o’tishni ta’minlaydi.Mavjud operativ xotiradan to’liq foydalanish imkoniyati - Windows mavjud operativ xotiradan to’la foydalana oladi. Qurilma resurslaridan ham to’liq foydalanadi. Bu qurilmalar bilan muloqotni o’zi ta’minlaydi.Ma’lumotlar almashuvi - Windows dasturlararo ma’lumotlar almashish imkoniyatlariga ega. Bu maxsus Clipboard (ma’lumotlar buferi), yoki DDE (ma’lumotlarning dinamik almashuvi, ya’ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), yoki OLE (ma’lumotlardan ularni taxrirlagan holda foydalanish) yordamida amalga oshiriladi.

39.Zamonaviy operatsion tizimlar.(Windows.MS DOS.. Lineks)

OT asosiy vazifasi – foydalanuvchiga qulay interfeys yaratishdir. OT maxsus dastur va mikrodasturlardan iborat bo’lib, ular apparaturadan foydalanish imkonini ta’minlaydi.
Bu OT lar matnlar bilan, elektron jadvallar bilan, internetga murojatda va x.k.lar uchun foydalaniladi. Bunga misol Windows, Linux, Unix, Macintosh va x.k. OTlardir.
OT foydalanuvchidan (yoki tizim operatoridan) ma’lum tilda tuzilgan komanda yoki topshiriqlarni qabul qiladi ish va ularga ishlov beradi. Topshiriqlar operatorlar, matn ko’rsatmalari (direktivalar) yoki monipulyator (m-n sichqoncha yordamida) bajariladigan ko’rsatmalar yordamida beriladi. Bu komandalar, avvalambor, dasturlarni ishga tushirish (to’xtatish, to’xtatib turish) bilan bog’liqdir, fayllar ustidagi amallar (joriy katalogda fayllar ro’yxatini olish, u yoki bu faylni yaratish, nomini o’zgartirish, nusxasini olish, joyini o’zgartirish va x.k.) bilan bog’liqdir, umuman olganda boshqa komandalar ham mavjuddir;
ijro qilinishi kerak bo’lgan dasturlarni operativ xotiraga yuklash;
xotirani boshqarish, aksari barcha zamonaviy tizimlarda esa virtual xotirani tashkil etish;
barcha datsur va ma’lumotlarni identifikatsiya qilish;
dasturlarni ishga tushirish (unga boshqaruvni uzatish, natijada protsessor dasturni boshqaradi);
bajarilayapgan ilovalardan kelayapgan turli so’rovnomalarni qabul qilish va bajarish. OT juda ko’p sonli tizimli funktsiyalarni (servislarni) bajara olishi mumkin, ular bajarilayapgan ilovalardan so’ralishi mumkin. Bu servislarga murojaatlar ma’lum qoidalarga mos ravishda amalga oshirilishi mumkin, bu esa o’z navbatida bu OTning amaliy dasturlash interfeysini aniqlaydi (Application Program Interface, API);
barcha kiritish-chiqarish amallariga xizmat qiladi;
fayllarni boqsharish tizimlari (FBT) ishini va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) ishini ta’minlash, bu esa o’z navbatida butun dasturiy ta’minot samarasini keskin ravishda oshiradi;
multidasturlash rejimi, ta’minlash, ya’ni bitta yoki bir nechta dasturlarni bitta protsessorda parallel bajarilishni tashkil etish-bu esa ularni bir vaqtda bajarilishi tasavvurini hosil qiladi;
berilgan xizmat qilish distsiplinalari va strategiyalariga asosan masalalarni rejalashtirish va dispecherlashtirish;
bajarilayotgan dasturlar orasida ma’lumotlar va ma’lumotlar almashish mexanizmini tashkil etish;
tarmoq OT lari uchun, bog’langan kompyuterlar orasidagi muloqotni ta’minlash funktsiyasidir;
bitta dasturni boshqa dastur ta’siridan himoya qilish, ma’lumotlarni saqlanishini ta’minlash, operatsion tizimni o’zini kompyuterda bajarilayotgan ilovalardan himoyalash;
foydalanuvchilarni autentifikatsiya va mualliflashtirish(ko’pgina dialogli OT uchun). Autentifikatsiya – foydalanuvchi nomi va parolini qayd yozuvidagi qiymatga mosligini tekshirish. Agar foydalanuvchi kirish nomi (login) va uning paroli mos kelsa, demak u o’sha foydalanuvchidir. Avtorlashtirish (mualliflashtirish) degani, autentifikatsiyadan o’tgan foydalanuvchiga ma’lum huquq va imtiyozlar berilib, u kompyuterda nima qila olishi mumkin yoki nima qila olmasligini aniqlaydi;
real vaqt rejimida javob berish vaqti qat’iy chegaralirini qondiradi;
foydalanuvchilar o’z dasturlarini ishlab chiqishda foydalanadigan dasturlash tizimi ishini ta’minlash;
tizimni qisman ishdan chiqishi holatida xizmat ko’rsatish;
38.Davlat va fuqoro tamoili.(G2G Davlar va fuqorolqrni ozaro xamkorligi)
Bugungi kunda "elektron hukumat"tushunchasiga turli ta'rif va tavsiflar berilgan. Ba'zi manbalarda, elektron hukumatgadavlat xizmatlarini taqdim etish jarayonini avtomatlashtirish deb qaralsa,boshqalarida elektron hukumat, bu - fuqaro, biznes vakillari, davlatorganlari va tashkilotlarga davlat xizmatlarini taqdim etishdaaxborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, deb ta'rif berilgan.Umuman olganda, elektron hukumat, bu - raqamlitexnologiyalar, Internet va zamonaviy ommaviy axborot vositalari asosidadavlat xizmatlarini taqdim qilish jarayonini, fuqarolarni va boshqaruvniichki va tashqi o'zaro munosabatlarda o'zgartirishlar vositasida ishtirokinidoimiy optimallashtirishdir. Elektronhukumat aholiga, tadbirkorlarga va davlatorganlariga ko'rsatilayotgan davlat xizmatlarini taqdim qilishniosonlashtiradi, fuqarolarning o'z-o'zini boshqarishlari uchun qo'shimchaimkoniyatlar yaratadi, ularning texnologik yangiliklardan xabardorliginioshiradi va davlat boshqaruvidagi ishtirokini osonlashtiradi.Elektron hukumat quyidagi asosiy modullardan(tizimlardan) iborat:
G2C(Government to Citizens) — Hukumat-fuqarolarga
G2B(Government to Business) — Hukumat -biznesga
G2G(Government to Government) — Hukumat –hukumatga
"Elektron hukumat"ning yakuniy maqsadiinteraktiv xizmatlarini taqdim etishning imkoniyatlarini yanada yaxshilashga qodirbo'lgan mukammal elektron davlat boshqaruv apparatini yaratishdan iborat."Elektron hukumat" joriy etilgach, davlatorganlari faoliyatining shaffofligi va ochiqligi ancha ortadi, davlat organlarixizimatlaridan foydalanish kengayadi va osonlashadi, ularni alohida fuqarolargataqdim etish imkoniyati vujudga keladi, fuqarolarni siyosiy jarayonlarga vadavlat boshqaruviga jalb etish imkoniyati yuzaga keladi, axborotlardanfoydalanish va ularni almashish tezlashadi, davlat xizmatlarini aholi va biznesvakillariga taqdim etish optimallashadi, fuqarolarni o'z-o'ziga xizmat qilishimkoniyati paydo bo'ladi, shu bilan birga, barcha foydalanuvchilarga davlatxizmatlarini taqdim etish bilan bog'liq boshqa afzalliklar va qulayliklartaqdim etiladi.O'zbekistonda ham dunyoning boshqa mamlakatlari kabielektron hukumatni shakllantirish va joriy etishga katta e'tibor qaratilgan.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Zamonaviyaxborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada kengroq joriy qilishva rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" 2012 yil 21 martdagi PQ-1730-son qarori hamdaushbu qaror bilan tasdiqlangan "2012-2014 yillarda zamonaviyaxborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada keng joriy etish varivojlantirish dasturi"ni amalga oshirish bugungi kundagi eng dolzarbmasalalardan biri sanaladi.Ushbu qarorda 2012-2014 yillar mobaynida O'zbekistondaAKT sohasini, shu jumladan "elektron hukumat"nirivojlantirishning asosiy vazifalari belgilab berilgan. O'zbekistonRespublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasining milliyaxborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"2013 yil 27 iyundagi PQ-1989-son qarori respublikamizda elektron hukumatnijoriy etish va yanada rivojlantirish yo'lida muhim turtki bo'ldi. Mazkur qarorbilan mamlakatimizda "elektron hukumat" tizimini joriy etish varivojlantirish bo'yicha bir qator loyihalar va chora-tadbirlar belgilandi,ularni amalga oshirish mexanizmlari va muddatlari aniqlandi. Shu bilan birga,Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirishning Kompleksdasturini amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi Respublika komissiyasi tashkil qilindi.Bundan tashqari, davlat organlarining oldiga ularning funktsiya va vazifalarinioperativ va sifatli bajarilishini ta'minlash maqsadida axborot tizimlariniyaratish va o'zaro integratsiya qilish, davlat organlari faoliyatiniavtomatlashtirish kabi bir qator muhim masalalar qo'yildi.Shuningdek, yuqoridagi hujjatga asosan O'zbekistonRespublikasi Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalaridavlat qo'mitasiqoshida 2 ta yangi markaz - "Elektron hukumat"tizimini rivojlantirish markazi va Axborot xavfsizligini ta'minlashmarkazlarini tashkil etildi. Ushbu markazlar oldiga mamlakatimiz axborotresurslari, tizim va tarmoqlarini jadal rivojlantirish, axborot xavfsizliginita'minlashdek muhim maqsad va vazifalarqo'yildi
37. Davlat va biznes tamoili.(G2B davlat va biznes korxonalarning ozaro hamkorligi)

Elektron hukumat — Barcha ham „ichki“, ham „tashqi“ aloqalar va jarayonlar majmuasi bo'lib, tegishli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan quvvatlanib va taʼminlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari (shu jumladan Internet) orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini barcha boʻgʻinlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron vositalar bilan xizmatlar koʻrsatish, oʻsha vositalar yordamida fuqarolarga davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan, lekin amaliyotga soʻnggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar (Fransiya, Germaniya, Katar, BAA va h.k.) shugʻullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi:- hukumat- aholi (G2C);- hukumat — biznes (G2B);- hukumat — hukumat (G2 G).Oʻzbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga koʻra, u ikki oʻzaro bogʻlangan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi oʻzaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan oʻzaro ishlashini taʼminlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi.

36. Davlat va davlat tamoili.(G2G davlat korxonalarini ozaro hamkorligi)
Elektron hukumat — Barcha ham „ichki“, ham „tashqi“ aloqalar va jarayonlar majmuasi bo'lib, tegishli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan quvvatlanib va taʼminlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari (shu jumladan Internet) orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini barcha boʻgʻinlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron vositalar bilan xizmatlar koʻrsatish, oʻsha vositalar yordamida fuqarolarga davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan, lekin amaliyotga soʻnggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar (Fransiya, Germaniya, Katar, BAA va h.k.) shugʻullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi:- hukumat- aholi (G2C);- hukumat — biznes (G2B);- hukumat — hukumat (G2 G).Oʻzbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga koʻra, u ikki oʻzaro bogʻlangan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi oʻzaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan oʻzaro ishlashini taʼminlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi.

35. elektron hukumat tamoillari(davlat va davlat , davlat va fuqoro, davlat va biznes)

Tadbirda “Elektron hukumat to’g’risida”gi Qonunning qoidalarini amaliyotda qo’llash, davlat organlarining rasmiy veb-saytlarini yaratish va ma'lumotlarni yangilab borish, shuningdek, elektron davlat xizmatlari ko’rsatishni tartibga solish masalalari yuzasidan atroflicha fikr almashildi.Ta'kidlanganidek, davlat organlari axborot tizimlarining samaradorligini ta'minlashda rasmiy veb-saytlar hamda elektron davlat xizmatlari infratuzilmasini kengaytirib borish muhim ahamiyatga ega. Binobarin, rasmiy veb-saytlardan foydalanish keng jamoatchilikni xabardor qilishning samarali usulidir. Ayni paytda elektron davlat xizmatlaridan foydalanish davlat hokimiyati hamda boshqaruvi organlari faoliyatida keng tarqalib borayotgan zamonaviy tajriba hisoblanadi.Ayni paytda Qonun talablariga muvofiq, barcha davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining davlat tilidagi veb-saytlari mavjud bo’lib, ularning 50 foizidan ko’prog’i foydalanuvchilarga ingliz tilida ham axborotlar taqdim qilib keladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining 114 ta veb-saytidan 90 tasi foydalanishda qulaylik yaratish hamda ilg’or texnologik talablarni inobatga olgan holda, o’zlarining mobil shakllarini joriy etgan, 92 tasida esa ro’yxatga olishni yangilab borish imkoniyati bor. Bu, o’z navbatida, foydalanuvchilarga tegishli davlat organlaridan dolzarb ma'lumotlarni avtomatik ravishda qabul qilishga ko’maklashadi.So’nggi vaqtlarda davlat va xo’jalik boshqaruvi hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan davlat xizmatlarini elektron shaklda ko’rsatish ko’lami kengaymoqda. 2016 -yilning birinchi choragida davlat organlarining rasmiy veb-saytlari orqali ko’rsatilayotgan elektron davlat xizmatlarining umumiy soni 1244 taga yetgan. Shu bilan birga, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida 269 turdagi elektron davlat xizmatlaridan foydalanish imkoniyati ta'minlangan.Seminar davomida ishtirokchilar internet orqali davlat organlarining rasmiy veb-saytlaridagi davlat xizmatlari hamda axborotlardan foydalanish imkonini optimallashtirishni amalga oshirishning tarkibi va mazmuniga qo’yiladigan qonunchilik talablari bilan tanishdilar. Ularga davlat hokimiyati hamda boshqaruvi organlari faoliyati haqidagi axborotni keng jamoatchilikka yetkazishda rasmiy veb-saytlardan foydalanish mexanizmlarining samaradorligini oshirish bo’yicha zarur -uslubiy tavsiyalar berildi.navbatida, mutaxassislar hamda IT-bo’linma rahbarlari, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining matbuot xizmati xodimlari “Elektron hukumat” tizimini joriy etish hamda takomillashtirish jarayonlarida qonunlardagi qoidalarni tatbiq qilish, yaratiladigan idoraviy axborot tizimlari va axborot resurslarini bir xillashtirish hamda integratsiyalashni yagona arxitekturaga keltirishni ta'minlash yuzasidan batafsil ma'lumotga ega bo’ldilar.Tadbirda, shuningdek, elektron davlat xizmatlarini ko’rsatishda davlat organlarining o’zaro hamkorligi masalalariga alohida e'tibor qaratildi.Yakunda amaldagi qonunchilikka muvofiq, elektron davlat xizmatlarini tatbiq etish jarayonlarini optimallashtirish va davlat organlarining rasmiy veb-saytlari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha zarur takliflar ishlab chiqildi.

34. Elektron hukumat.(G2G,G2B,G2C)

Elektron hukumat — Barcha ham „ichki“, ham „tashqi“ aloqalar va jarayonlar majmuasi bo'lib, tegishli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan quvvatlanib va taʼminlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari (shu jumladan Internet) orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini barcha boʻgʻinlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron vositalar bilan xizmatlar koʻrsatish, oʻsha vositalar yordamida fuqarolarga davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan, lekin amaliyotga soʻnggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar (Fransiya, Germaniya, Katar, BAA va h.k.) shugʻullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi:- hukumat- aholi (G2C);- hukumat — biznes (G2B);- hukumat — hukumat (G2 G).Oʻzbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga koʻra, u ikki oʻzaro bogʻlangan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi oʻzaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan oʻzaro ishlashini taʼminlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi

33. Kampiyuter viruslari va antivirus dasturlari.(tashqi va ichki himoyalash)

Kompyuter virusi — internet orqali suzib yuradigan, kompyuter programmalarini yoʻq qilib, ishlamay qolishiga sabab boʻladigan programma. Hozirgi kunda bu viruslarga qarshi Antiviruslar ishlab chiqarilgan. Viruslar haqida dastlabki maʼlumotlar amerikalik T. J. Raynning 1977-yilgi fantastik asarida uchraydi. Bu asarda 7000 kompyuter virusdan zararlanganligi haqida soʻz boradi. Virus ham tuzilishiga koʻra dastur, lekin zararli. Hozirda viruslar juda keng klassifikatsiya ega. Ular keng qamrovda faoliyat olib bormoqda. Masalan: Kasperskiy antivirusi 1,5 million virusni aniqlay oladi (2009-yil maʼlumoti). Dunyodagi birinchi virus dasturi 1988-yili Karnell Universiteti aspiranti Robert Moris(kichik) tomonidan Internet tarmogʻiga joylashtirilgan. Bu virus oʻz faoliyatini Unix operatsion tizimi xato-kamchiliklaridan gʻarazli maqsadlarda foydalanish bilan amalga oshirgan. Robert Moris tuzgan virus juda katta koʻlamli zarar keltirdi. Robert moris esa uzoq muddatli qamoq jazosiga mahkum etildi, lekin uning nomi bir umrga tarixda qoldi
Hozirgi vaqtda viruslarni yo'qotish uchun ko'pgina usullar ishlab chiqilgan va bu usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar dеb atashadi. Antiviruslarni, qo'llanish usuliga ko'ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin: dеtеktorlar, faglar, vaktsinalar, privivkalar, rеvizorlar.
Dеtеktorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar kеtma-kеtligi) bo'yicha tеzkor xotira va fayllarni ko'rish natijasida ma'lum viruslarni topadi va xabar bеradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi dеtеktorlarning kamchiligi hisoblanadi.
Faglar — yoki doktorlar, dеtеktorlarga xos bo'lgan ishni bajargan holda zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi holatiga qaytaradi(Kaspersky Antivirus, Norton AntiVirus, Doctor Web, Panda).
32. Axborot xavfsizligiga taxdid va uning turlari (malumotlarga kiber hujumlar)

1.2. Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari 

Axborotni muhofaza qilishning maqsadi va konseptual asoslari. 
Umuman olganda axborotni muhofaza qilishning maqsadini quyidagicha 
ifodalash mumkin:
– axborotni tarqab ketishi, o‘g‘irlanishi, buzilishi, qalbakilashtirilishini 
oldini olish;
– shaxs, jamiyat, davlatning xavfsizligiga tahdidni oldini olish;
– axborotni yo‘q qilish, modifikatsiyalash, buzish, nusxa olish, 
blokirovka qilish kabi noqonuniy harakatlarning oldini olish;
– axborot resurslari va axborot tizimlariga noqonuniy ta’sir qilishning 
boshqa shakllarini oldini olish, hujjatlashtirilgan axborotga shaxsiy mulk 
obyekti sifatida huquqiy rejimni ta’minlash;
– axborot tizimida mavjud bo‘lgan shaxsiy ma’lumotlarning 
maxfiyligini va konfedensialligini saqlash orqali fuqarolarning 
konstitutsiyaviy huquqlarini himoyalash;
– davlat sirlarini saqlash, qonunchilikka asosan hujjatlashtirilgan 
axborotlar konfedensialligini ta’minlash;
– axborot jarayonlarida hamda axborot tizimlari, texnologiyalari va 
ularni ta’minlash vositalarini loyihalash, ishlab chiqish va qo‘llashda 
subyektlarning huquqlarini ta’minlash.
Axborotni muhofaza qilishning samaradorligi uning o‘z vaqtidaligi, 
faolligi, uzluksizligi va kompleksligi bilan belgilanadi. Himoya tadbirlarini 
kompleks tarzda o‘tkazish axborotni tarqab ketishi mumkin bo‘lgan xavfli 
kanallarni yo‘q qilishni ta’minlaydi. Ma’lumki, birgina ochiq qolgan 
axborotni tarqab ketish kanali butun himoya tizimining samaradorligini 
keskin kamaytirib yuboradi. 
1.Axborot texnologiyalari fanining maqsad va vazifalariInformatika 60-yillarda Fransiyada elektron hisoblash mashinalari yordamida axborot qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi sohani ifodaluvchi atama sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi lotincha informatik so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, tushuntirish, xabar qilish, bayon etish maonolarini anglatadi. Fransuzcha informatigue (informatika) so‘zi axborot avtomatikasi yoki axborotni avtomatik qayta ishlash maonosini anglatadi. Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda bu atamaga Comruter science (komppyuter texnikasi xaqidagi fan) sinonimi mos keladi. Informatikaning inson faoliyatining mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqishi birinchi navbatda komppyuter texnikasining rivojlanishi bilan bog‘liq. Bunda asosiy xizmat mikroprotsessor texnikasiga to‘g‘ri keladi, uning paydo bo‘lishi 70-yillar o‘rtalarida ikkinchi elektron inqilobini boshlab berdi. Shu davrdan boshlab hisoblash mashinalarining element negizini integral sxema va mikroprotsessorlar tashkil etdi. Informatika atamasi nafaqat koppyuter texnikasi yutuqlarini aks ettirish va foydalanish, balki axborotni uzatish va qayta ishlash jarayonlari bilan ham bog‘lanadi.

Informatika - komppyuterlar yordami va ularni qo‘llash muhiti vositasida axborotni yangilash jarayonlari bilan bog‘liq inson faoliyati sohasidir.

1-inqilob. Yozuvni yaratilishi. Bilimlarni ajdodlardan avlodlarga yetkazish imkoni paydo bo’ldi.
2-inqilob. XVI asr o’rtalaro kitob nashr etishning kashf qilinishi. Bu esa axborot manbasi yig’ishga imkoniyat tug’diradi.
3-inqilob. XIX asr oxirlari elektrning kashf etilishi. Bu tufayli telegraf, telefon, radio yuzaga keldi va bular axborotni istalgan hajmda uzatish va jamlashga imkon yaratdi.
4-inqilob XX asrning 70-yillari-mikroprotsessor texnologiyasining kashf etilishi.
Axborotlashgan jamiyatning moddiy va texnologik negizini kompyuter texnikasi va kompyuter tarmoqlari,telekommunikatsiya aloqalari sohasidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.
2. Axborot tushunchasi (ma’lumotlarni uzatish, yig’ish, kiritish)
Axborot – arab tilidan olingan bo’lib, ‘xabarlar majmuasi’ degan ma’noni anglatadi. Odatda axborot so’zi ‘informatico’ so’zining tarjimasi sifatida tushuntirish, bayon qilish, xabar berish ma’nosida qo’llaymiz.
Inson o’z sezgilari bilanidrok qila oladigan barcha hodisalar va jarayonlar haqidagi ma’lumotlar majmuasiga AXBOROT deyiladi.
Ma’lumotlarni uzatishga -ma’lumotlar almashinuvi, raqamli uzatish, raqamli aloqalar kiradi.
Informatsion jarayonlar- axborotni qidirsh, yig’ish, qayta ishlash,to’plash,saqlash va tarqatish jarayoni.
Internet orqali ma’lumotni uzatganimizda ko’zlangan maqsadga oson yetib borgandek ko’rinadi. Aslida bu juda murakkab jarayon. Ma’lumotni uzatish uchun kompyuter internetga ulangan bo’lishi kerak.
Ma’lumotlarni uzatish- ma’lumotlarni raqamli shaklda taqdim etilgan,electron vositalar bilan qayta ishlashga yaroqli bo’gan, matn, xabar, video va boshqa axborotlarni telekommunikatsiya vositalari bilan bir punktdan boshqa punktga ko’chirish. Hozirgi kunga kelib o’nlab qidiruv tizimlari yaratilgan. Ulardan ko’p qo’llaniladiganlari Google Yahoo Ramblerlarni keltirish mumkin. Bu qidiruv tizimlari Internet tarmog’ida www.google.uz, www.rembler.uz, www.yahoo.uz manzillariga ega.
Bizga kerak bo’lgan ma’lumotlarni asosan googledan izlaymiz. Bu qidruv tizimi juda ko’p tillarda ma’lumot izlash imloniyatini beradi. Komyuterda bu qidiruv tizimini ishga tushirish uchun web-brauzer manzillar satriga google.uz so’zini yozish va Enter klavishini bosish kifoya. Qidiruv tizimining qidiruv satriga o’zimiz izlayotgan ma’lumot bo’yicha matn kiritamiz. Misol uchun ‘axborot tushunchasi’ deb yozganimizda bizga turli saytlarda shu so’rovnoma bo’yicha joylangan ma’lumotlar chiqarib beriladi. Kompyuterda Word dasturida ishlayotgan vaqtimizda internetdan ma’lumotni izlab topib o’zimizga kerakli joyini belgilab olamiz va klaviaturadan Ctrl+C ni bosib kopiravat qilamiz. Keyin Word dasturi oynasiga qaytib klaviaturadan Ctrl+V ni bosib nusxalangan malumotni ko’chiramiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni yig’ish, ko’chirish(nusxalash) va yuklab olish telefonda ancha osonroq deb hisoblayman.
3.Kompyuter qurilmalari va vazifalari.(asosiy qurilmalar, qo’shimcha qurilmalar)
Kompyuterni ishlab chiqarishda IBM kompaniyasining o’rni katta. 1981-yil IBM firmasi tomonidan IBMPC kompyuterlari ishlab chiqarildi.
1-avlod. 50- yil. Elektorn vakum lampalarda ishlovchi EHM.
2-avlod. 60-yil. Diskret yarim o’tkazgichli asboblarda ishlovchi EHM.
3-avlod. 70- yil. Kichik va o’ta yuqori darajada internatsiyasi bo’lgan yarim o’tkazgichli integral sxemalarda ishlovchi EHm.
4-avlod. 80-yil. Katta va o’ta katta integral sxemalar – mikroprotsessorlarda ishlovchi EHM
5-avlod. 90-yil. Parallel ishlovchi mikroprotsessorli EHM
6-avlod. 90-yildan keying optoelektronlar.
Kompyuerning asosiy qurilmalari 3 qismdan iborat;
1.Tizimli blok - kiritilgan ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va yozish. Kompyuter qurilmalari o‘rtasida ma’lumot almashinuvini ta’minlaydi va kompyuterni boshqarib turuvchi hisoblanadi.
2.Monitor- kompyuter xotirasidagi ma’lumotlarni moitor ekraniga chiqarb berish uchun xizmat qiladi.
3.Klaviatura- ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga kiritish va kompyuter ishini boshqarish uchun xizmat qiladi.
Kompyuterning qo’shmcha qurilmalari: sichqoncha-kompyuterda ishlashni ossonlashtiradi. Printer – kompyuter xotirasidagi ma’lumotni qog’ozga chop etadi. Plotter – chizmalarni qog’ozga chiqaruvchi qurilma. Ovoz kalonkalari, tashqi modem, ichki modem, tarmoq adabteri va boshqalar.
Kompyuterning muhim qismini markaziy protsessor tashkil etadi. Arifmetik amallar bajarishxotiraga murojaat qilish, dasturiy ko’rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar protsessor zimmasidadir.
Doimiy xotira ya’ni vinchester qurilmasi. Kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotlani doimiy saqlashga mo’ljallangan. Kompyuterda qattiq disk mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi.
Klaviatura tugmalar soniga qarab 3 turga bo’linadi.
Standart kengaytirilgan AT klaviaturasi. Undagi tugmachalar soni – 101-102 ta.
WINDOWS klaviaturasi. 104-108 ta tugamachalar.
Multimedia klaviaturasi. Tugmachalar soni 109 tadan ko’p.

4.Kompyuterning asosiy qurilmalarining vazifalari

Kompyuerning asosiy qurilmalari 3 qismdan iborat;
1.Tizimli blok - kiritilgan ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va yozish. Kompyuter qurilmalari ‘rtasida ma’lumot almashinuvini ta’minlaydi va kompyuterni boshqarib turuvchi hisoblanadi.
2.Monitor- kompyuter xotirasidagi ma’lumotlarni moitor ekraniga chiqarb berish uchun xizmat qiladi.
3.Klaviatura- ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga kiritish va kompyuter ishini boshqarish uchun xizmat qiladi.
Tizimli blokning asosyi vazifasi kiritilgan ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va yozish. Kompyuter qurilmalari o’rtasida ma’lumot almashinuvini ta’minlaydi va kompyuterni boshqarib turuvchi hisoblanadi.Tizimli blokning tarkibini tizimli plata, disk yurutuvchi, qattiq disk, tok manbai bloki tashkil etadi.
Kompyuterning muhim qismini markaziy protsessor tashkil etadi. Arifmetik amallar bajarishxotiraga murojaat qilish, dasturiy ko’rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar protsessor zimmasidadir.
Doimiy xotira ya’ni vinchester qurilmasi. Kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotlani doimiy saqlashga mo’ljallangan. Kompyuterda qattiq disk mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi.
Personal kompyuter asosiy qurilmasi bilan monitor o’rtasidagi aloqani videokarta deb nomlanuvchi kontroller o’rnatadi. U 4 ta aasosiy qurilmalardan iborat: kontroller, ЦАП va doimiy xotira qurilmasi.
Kompyuterni ishlab chiqarishda IBM kompaniyasining o’rni katta. 1981-yil IBM firmasi tomonidan IBMPC kompyuterlari ishlab chiqarildi.
1-avlod. 50- yil. Elektorn vakum lampalarda ishlovchi EHM.
2-avlod. 60-yil. Diskret yarim o’tkazgichli asboblarda ishlovchi EHM.
3-avlod. 70- yil. Kichik va o’ta yuqori darajada internatsiyasi bo’lgan yarim o’tkazgichli integral sxemalarda ishlovchi EHm.
4-avlod. 80-yil. Katta va o’ta katta integral sxemalar – mikroprotsessorlarda ishlovchi EHM
5-avlod. 90-yil. Parallel ishlovchi mikroprotsessorli EHM
6-avlod. 90-yildan keying optoelektronlar.
5.Kompyuterning qo’shimcha qurilmalarining vazifalari.
Kompyuterning qo’shmcha qurilmalari: sichqoncha-kompyuterda ishlashni ossonlashtiradi.
Printer – kompyuter xotirasidagi ma’lumotni qog’ozga chop etadi.
Plotter – chizmalarni qog’ozga chiqaruvchi qurilma. Ovoz kalonkalari, tashqi modem, ichki modem, tarmoq adabteri va boshqalar.
Kompyuterning muhim qismini markaziy protsessor tashkil etadi. Arifmetik amallar bajarishxotiraga murojaat qilish, dasturiy ko’rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar protsessor zimmasidadir.
Doimiy xotira ya’ni vinchester qurilmasi. Kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotlani doimiy saqlashga mo’ljallangan. Kompyuterda qattiq disk mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi.
Klaviatura tugmalar soniga qarab 3 turga bo’linadi.
Standart kengaytirilgan AT klaviaturasi. Undagi tugmachalar soni – 101-102 ta.
WINDOWS klaviaturasi. 104-108 ta tugamachalar.
Multimedia klaviaturasi. Tugmachalar soni 109 tadan ko’p.
Kalonka – tovush chiqarish qurilmasi.
Tarmoq adabteri- kompyuterni mahalliy tarmoqqa ulash imkonini beradi.
Modem – telefon tarmog’ida ishlash ya’ni telefon liniyasi orqali ikki kompyuter o’rtasida aloqani o’rnatib beradi. Modemlar tashqi va ichki turlarga bo’linadi.
6. Elektron mashinalarning yaratilsh tarixi va bosqichlari(EHM tarixi va inqiloblar)
Informatika 60-yillarda Fransiyada elektron hisoblash mashinalari yordamida axborot qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi sohani ifodaluvchi atama sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi lotincha informatik so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, tushuntirish, xabar qilish, bayon etish maonolarini anglatadi. Fransuzcha informatigue (informatika) so‘zi axborot avtomatikasi yoki axborotni avtomatik qayta ishlash maonosini anglatadi. Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda bu atamaga Comruter science (komppyuter texnikasi xaqidagi fan) sinonimi mos keladi.
Informatikaning inson faoliyatining mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqishi birinchi navbatda komppyuter texnikasining rivojlanishi bilan bog‘liq. Bunda asosiy xizmat mikroprotsessor texnikasiga to‘g‘ri keladi, uning paydo bo‘lishi 70-yillar o‘rtalarida ikkinchi elektron inqilobini boshlab berdi. Shu davrdan boshlab hisoblash mashinalarining element negizini integral sxema va mikroprotsessorlar tashkil etdi. Informatika atamasi nafaqat koppyuter texnikasi yutuqlarini aks ettirish va foydalanish, balki axborotni uzatish va qayta ishlash jarayonlari bilan ham bog‘lanadi.

Informatika - komppyuterlar yordami va ularni qo‘llash muhiti vositasida axborotni yangilash jarayonlari bilan bog‘liq inson faoliyati sohasidir.

1-inqilob. Yozuvni yaratilishi. Bilimlarni ajdodlardan avlodlarga yetkazish imkoni paydo bo’ldi.
2-inqilob. XVI asr o’rtalaro kitob nashr etishning kashf qilinishi. Bu esa axborot manbasi yig’ishga imkoniyat tug’diradi.
3-inqilob. XIX asr oxirlari elektrning kashf etilishi. Bu tufayli telegraf, telefon, radio yuzaga keldi va bular axborotni istalgan hajmda uzatish va jamlashga imkon yaratdi.
4-inqilob XX asrning 70-yillari-mikroprotsessor texnologiyasining kashf etilishi.
Axborotlashgan jamiyatning moddiy va texnologik negizini kompyuter texnikasi va kompyuter tarmoqlari,telekommunikatsiya aloqalari sohasidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.

7. Ofis dasturlari yordamida axborotlarni qayta ishlash(matn axborotlarini qayta ishlash)

Axborotlarrni qayta ishlash texnologiyalari xozirgi texnika- texnologiya rivojlangan davrda juda ko’p hisoblanadi. Ya’ni har bir texnologiya takomillashib boradi. Axborotlaarni qayta ishlasah texnologiyalariningg eng mashxurlari Microsoft Office dasturlari hisoblanadi. Microsoft Oficce dasturlari asosan 3turga bo’linadi
Axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari xozirgi texnika- texnologiya rivojlangan davrda juda ko’p hisoblanadi. Ya’ni har bir texnologiya takomillashib boradi. Axborotlaarni qayta ishlasah texnologiyalariningg eng mashxurlari Microsoft Office dasturlari hisoblanadi
Shaxsiy kompyuterlar paydo bo’lgandan buyon foydalanuvchilar uchun kundalik yumushlarini u yoki bu tartibda yengillashtirib beruvchi yuzlab dasturlar yaratildi. Ma`lumki inson ish faoliyati davomida ko’plab matnlarni qayta ishlashiga to’g’ri keladi. Kompyuterning yaratilishi bu borada katta imkoniyatlarni ochib berdi. Masalan: “Microsoft”, “MultiEdit” va shu kabi dasturlar ish yuritishni ancha yengillashtirdi.
Eng ko’p tarqalgan dasturlar majmui “Microsoft Office” bilan tanishamiz. Majmua tarkibiga kuyidagi dasturlar kiradi:
“Microsoft Word” – universal matn muxarriri.
“Excel” – elektron jadvali.
“Access” – ma`lumotlar bazasi tizimini boshkarish.
“Power Point” – zamonaviy reklamaning eng asosiy dasturi.
Matnli processorlarni yozish uchun quyidagi ikki gurux taxrirlagichlar ishlab chiqilgan. Birinchi gurux xar xil darajali qiyinchilikdagi xujjatlarni tuzadi, xamda aniq vositali formatlash va grafiklarni o’z ichiga oladi.Bu guruxning tipik vakili “WINWORD”.
Matnli processorlarning ikkinchi guruxi (ularni ko’pincha matn muxarrirlari deb yuritiladi) faqat matnli fayllar bilan ishlashga moslashtirilgan. Bu guruxga “ReadMe”, “Write”, “Bloknot” kabi programmalar kiradi. “Bloknot” eng sodda matnli muxarrirlardan biri, uning imkoniyat darajasi “Norton Commander” dagi {F4} kabi, ya`ni fakat taxrirlab buladi, shriftlarni uzgartirib bulmaydi. ”Bloknot” ning imkoniyat darajasi juda past.
8. Matn muxarirlari (blaknot , WD , Word Muxarirlar )
Matn muharriri kompyuterda nisbatan eng ko‘p ishlatiladigan dasturlar qatoriga kiritilgan bo‘lib, har xil rusumdagi kompyuterlar uchun turli xil matn muharrirlari yaratilgan. Bir rusumli kompyuter uchun o‘nlab matn muharrirlari ishlab chiqilgan. Masalan, Windows operatsion sistemasining tarkibiga kiritilgan Bloknot, WordPad va hokazo . Deyarli barcha matn muharirlari quyidagi vazifalarni bajaradi ; 1) ma’lumotlarni kiritish 2) begilar , so’zlar , satrlar , abzaslar o’rniga almashtiriish yoki o’chirib tashlash 3) matinni xotirada saqlash 4) matinni xotiradan o’qish . Matn muharrirlari yordamida matn fayllari hosil qilinadi. Bir matn muharririda hosil qilingan matnni boshqa matn muharririda muammosiz qayta ishlash mumkin. Matn muharrirlarining nomi, interfeysi turlicha bo‘lgani bilan, ularda ishlash jarayoni deyarli farq qilmaydi . WINDOWS tarkibidagi matn muharrirlari
Standart dasturlar WINDOWS tarkibidagi (birgalikda beriladigan) dasturlardir. Bu dasturlar yordamida biz har xil asosiy ammallarni bajarishimiz mumkin (matn yozish, rasm chizish, musiqa eshitish, video ko’rish, hisob kitob qilish, o`yin o`ynash va hoqazo). Microsoft Word 97 matnlar taxrirlovchisi ko’p amalli dasturdan iborat matn muxarriri bo’lib, Microsoft Office 97 paketining asosiy dasturlaridan biri xisoblanadi. Matnni taxrirlashning asosiy bosqichlarini quyidagicha ta`riflash mumkin: xujjatni yaratish, Saqlash, o’zgartirish, bezash, bir nechta xujjatdan bir butun xujjat yaratish vax k .
9. Zamonaviy offis dasturlar( Word Excel Power point)
Microsoft Office bir nechta xilda sotuvga chiqariladi. Ularning farqi toʻplam tarkibi va narxida. Office dasturlar toʻplamining nisbatan toʻliqroq variantiga quyidagi dasturlar kiradi:
Microsoft Word — har xil koʻrinishdagi oddiy va murakkab matnlarni taxrirlashga moʻljallangan matn muharriri.
Muqobil dasturlar: OpenOffice.org Writer, LibreOffice Writer, StarOffice Writer, KWord, NeoOffice Writer, Corel WordPerfect, Apple Pages (bu faqat Mac OS tizimida) va AbiWord.
Microsoft Excel — har koʻrinishdagi hisob—kitobli maʼlumotlar bilan ishlashga moʻljallangan elektron jadvalli dastur.
Muqobil dasturlar: OpenOffice.org Calc, LibreOffice Calc, KSpread, StarOffice, Gnumeric, Corel Quattro Pro va Apple Numbers (bu faqat Mac OS tizimida).
Microsoft PowerPoint — maʼlumotlarni taqdimot, reklama qilishga moʻljallangan taqdimot dasturi
10. WORD matn muharrirlari bilan ishlash( WORD imkoniyatlari)
Matnlar bilan ishlash. Microsoft Word matn muxarriri. Kompyuterdan foydalanuvchi ish jarayonida biror xujjatni tez va yuqori sifatida kirill yoki lotin alifbosida tayorlash hamda chop qilish zaruratiga kopincha duch keladi.
MS WORD - matnli va grafikli malumotlar ustida yuzdan ortiq operatsiyalarni bajaruvchi xamda matnli protsessorlar sinfiga kiruvchi eng takomillashgan amaliy dasturlardan biri hisoblanadi. MS WORD - yordamida ixtiyoriy korinishdagi xujjatni juda tez va yuqori sifatda tayorlash mumkin. Dasturning yana bir qulaylik tomoni shundan iboratki, unda bir nechta xujjatlar bilan, yani ularni qoshish, biridan ikkinchisiga kerakli joyni olib kochirish, matn oldiga tasvir tushirish, jadval tashkil qilish, turli shriftlar bilan ishlash, xarflarni istalgan shaklda yetarlicha katta formatda chop etish mumkin. Lekin MS WORD - ayrim kamchiliklar dan ham holi emas. Masalan: matematik ifodalar va kimyoviy formulalarni kiritishda katta qiyinchiliklar mavjud. Bundan tashqari, juda murakkab strukturali poligrafik (atlaslar, albomlar va jurnal muqovalari) materiallarini tayorlashda noqulaylik yuzaga keladi. Shunday qilib, WORD matn muxarriri komagida rus va ingliz tilida xar xil xujjatlar, xat, xisobot, maqola, tijorat xabarlari kabi bir turkum matnli malumotlarni zudlikda tayorlash va chop qilish mumkin.
Ingliz tili (ingl. English) - hind-yevropa oilasining german guruhiga kiruvchi til. Ingliz xalqining tili. Avstraliya, AQSH, Birlashgan Qirollik, Hindiston, Irlandiya, JAR, Kanada, Liberiya, Malta va Yangi Zelandiyaning rasmiy tili.
11.WORD matn muharrirlari файл va вставка bo’limlari vazifalari
MS WORD – bu matnli xujjatlarni tuzish, ko’zdan kechirish, taxrir qilish va chop etish uchun xizmat qiluvchi xamda Microsoft Office dasturlari guruxiga kiruvchi zamonaviy matn muxarriridir.  MS WORD – matnli va grafikli malumotlar ustida yuzdan ortiq operatsiyalarni bajaruvchi xamda matnli protsessorlar sinfiga kiruvchi eng takomillashgan amaliy dasturlardan biri hisoblanadi. Word matn muxarriri imkoniyatlari.  -Matnni kiritish, taxrir qilish va ko’zdan kechirish;  -Qator oraliqlari abzatsini o’rnatish;  -Avtomatik tarzda matnni saxifalarga bo’lish;  -Matn qismni ajratish va uni kerakli joyga nusxalash;  -Xujjat mundarijasini tuzish;  -Matematik, kimyoviy formulalarni yozish;  -Xar xil shriftlarda – oddiy, og’ma, tagiga chizib yozish;  -Bir vaqtda bir nechta oynada xujjat tayorlash;  -Matnda xar xil shakl, grafik va rasmlardan foydalanish;  -Turli ma’lumotli jadvallar tuzish;  -Avtofiguralar chizish, titul varaqalarini jihozlash va shu kabi yana bir turkum ishlarni bajarishi mumkin
Word menyusining bo'limlari.  Menyu quyidagi qismlardan iborat : Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Таблица, Окно, Справка. Microsoft Word” – universal matn muxarriri.“Excel” – elektron jadvali.“Access” – ma`lumotlar bazasi tizimini boshkarish.“Power Point” – zamonaviy reklamaning eng asosiy dasturi. Matnli processorlarni yozish uchun quyidagi ikki gurux taxrirlagichlar ishlab chiqilgan. Birinchi gurux xar xil darajali kiyinchilikdagi xujjatlarni tuzadi, xamda anik vositali formatlash va grafiklarni uz ichiga oladi. Bu guruxning tipik vakili “WINWORD”. Matnli processorlarning ikkinchi guruxi (ularni kupincha matn muxarrirlari deb yuritiladi) fakat matnli fayllar bilan ishlashga moslashtirilgan. Bu guruxga “ReadMe”, “Write”, “Bloknot” kabi programmalar kiradi. “Bloknot” eng sodda matnli muxarrirlardan biri, uning imkoniyat darajasi “Norton Commander” dagi {F4} kabi, ya`ni fakat taxrirlab buladi, shriftlarni uzgartirib bulmaydi. ”Bloknot” ning imkoniyat darajasi juda past.
12 . Word matn muharirlarida jadvalar bn ishlash (jadval yaratish imkoniyatlari) MS WORD – bu matnli xujjatlarni tuzish, ko’zdan kechirish, taxrir qilish va chop etish uchun xizmat qiluvchi xamda Microsoft Office dasturlari guruxiga kiruvchi zamonaviy matn muxarriridir. Word matn muharriri imkoniyatlari : turli ma’lumotli jadvallar tuzish, Matnni kiritish, taxrir qilish va ko’zdan kechirish; Qator oraliqlari abzatsini o’rnatish; Avtomatik tarzda matnni saxifalarga bo’lish; Matn qismni ajratish va uni kerakli joyga nusxalash; Xujjat mundarijasini tuzish; “Jadval” quyidagi amallarni bajaradi Jadvallarni hosil qilish. To’g’rilash. Formatlash. Ixtiyoriy jadval n ta ustun va m ta satrdan iborat. Ular o’z navbatida kataklardan tashkil topadi. Jadvalning asosiy elementi – katak. Katakni o’ziga hos mikro hujjat deyish mumkin. Katakka matn yozish, uni formatlash, hatto rasmlar joylashtirish mumkin bo’ladi. Unga faqatgina yangi jadval joylashtirib bo’lmaydi. Jadval katagiga kiritilgan axborotlar ham jadval elementi hisoblanadi. Jadvallar quyidagi amallarni bajarishi mumkin. jadvalga yangi ustunlar qo’shish; jadvalga yangi satrlar qo’shish; jadval kataklarini birlashtirish; jadval kataklarini bo’laklarga ajratish; jadval elementlarini saralash.
13. WORD matn muxarrirlari formulalar bn ishlash (formulalar qo’yish va ishlatish)
Formulalar. Exceldagi katakchalar o`zida matn, sonlar, formulalrni saqlashi yoki ularning barchasidan xoli bo`lishi mumkin. Formulalar yordamida Excel boshqa katakchalarda joylashgan ma`lumotlar asosida hisob-kitob ishlarini bajarish bo`yicha ko`rsatmalarni oladi. Masalan A ustunida joylashgan dastlabki 10 ta sonni qo`shish formulasini tuzish mumkin (=СУММA1:A10). Formulalarni tuzishda +(qo`shuv), -(ayiruv), *(ko`paytiruv) va /(bo`luv) standart arifmetik amallari ishlatiladi. Bundan tashqari maxsus funksiyalarni ishlatish ham mumkin. Bular kerakli natijaga osonlik bilan erishish imkonini beradi. Masalan Excel funksiyalari yordamida sonning kvadrat ildizini hisoblash, turli sonlarning faktoriallarini topish va hatto joriy vaqtni hisoblab topish ham mumkin. Excel funksiyalari bilan ishlash keyingi boblarda ko`rib chiqiladi
Matematikadan yoki fizikadan darsliklaringizni varaqlasangiz turli ko‘rinishdagi ifoda va formulalarni ko‘rasiz. Turli ifoda va formulalarni yozish uchun Word dasturining formulalar muharriri deb ataluvchi imkoniyatidan foydalaniladi. Ko'pgina foydalanuvchilar Word-ga formulalar kiritish kerak bo'lganda qiyinchiliklarga duch kelishadi, chunki bu funksiya Microsoft matn muharririda unchalik tushunarsiz. Formulalar muharririning imkoniyatlari juda keng. U 19 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, har bir bo‘lim ma’lum bir amallar belgilari majmuyidan iborat. Masalan, turli ko‘rinishdagi munosabat belgilari, kasrlar va radikallar belgilari, qavslar shablonlari shular jumlasidandir. Word-da formulalar yozishda ba'zi yozuvlarni soddalashtirish uchun pozitsion dalillar qo'llaniladi. SOL, O'ng, QO'SHIMCHA, TUSHIRING, ammo ulardan foydalanish faqat quyidagi funktsiyalarda mumkin O'rtacha, COUNT, MAX, MIN, MAHSULOT, SUM. Shuni esda tutish kerakki, pozitsion dalillar ishlatilganda, sarlavha satridagi qiymatlar hisobga olinmaydi. Jadvalning har bir katakchasida o'z seriya raqami bor va Word jadvalida hujayralarni joylashishini yozib olishning ikkita varianti mavjud. Formulalar muharririda bo'sh joy qo'yib bo'lmaydi - elementlar orasidagi o'lchamlar avtomatik ravishda o'rnatiladi. Agar ma'lum uzunlikdagi intervalni kiritish kerak bo'lsa, taklif qilingan belgilardan tegishli elementni tanlanadi .
14.Elektron jadvallar bilan ishlash(SC, Excel jadvallari) Elektron jadval - Excel, OpenOffice Calc yoki Google elektron jadvallari kabi interfaol kompyuter dasturidir. Qog'oz versiyasida bo'lgani kabi, ushbu turdagi dastur ma'lumotlarni saqlash, tashkillashtirish va boshqarish uchun ishlatiladi, lekin ayni paytda funktsiyalar , formulalar, grafikalar va ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari kabi ichki xususiyatlar va vositalar qatoriga ega. katta miqdorda ma'lumot bilan ishlash va ularni saqlash. Excel va boshqa joriy ilovalarda alohida elektron jadvallar ishchi daftarlari deb nomlanadi. Excelda yaratilgan xar bir xujjat kitob (elektron kitob) deb ataladi va har bir kitob bir yoki bir nechta saxifa(list)lardan iborat bo`lishi mumkin. Bu sahifalarning nomini o`zgartirish, o`rnini o`zgartirish yoki chop etish mumkin.

15.Elektorn jadvallarda ФАЙЛ va ВСТАВКА bo’limi vazifalari(fayllarni ochish, chop etish, jadval, diagrammalar bilan ishlash)

. Mеnyu qatori (gorizontal mеnyu). Unda quyidagi bo‘limlar mavjud: «Fayl» (Fayl), «Правка» (To‘g‘irilash), «Vid» (Ko‘rinish), «Вставка» (Qo‘yish), «Format» (Bichim), «Sеrvis» (Xizmat ko‘rsatish), «Dannoy» (Ma'lumotlar), «Okno» (Oyna), «Sправка» (Ma'lumotnoma). Ulardan biri bilan ishlash uchun qatordagi ixtiyoriy bo‘lim ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini olib kеlib bosiladi, natijada tanlangan bo‘lim mеnyusi elеmеntlari ro‘yxati ochiladi. Mеnyo‘lar bilan ishlash MICROSOFT EXCEL ning asosiy buyruqlarini bеrish usullaridan biri hisoblanadi.
MS Excel дастурини ишга тушириш учун қуйидаги кетма-кетликдаги ишларни амалга оширишимиз керак..
“Пуск”  “Все программы”  “Microsoft Office”  “Microsoft Office Excel
Elekton jadvallarda Fayl menyusi hujjatlarni ochish, chop etish, qabul qilish va saqlashni bajaradi.
16. Elektron jadvallarda diagrammalar bilan ishlash
Diagrammalar grafiklar dеb ham ataladi. Ular elеk­tron jadvallarning ajralmas qismidir. Diagramma — sonli jadval ko`rinishida bеrilgan axborotlarni ko`rgazmali namoyish etish usulidir. Ma`lumotlarni diagramma shaklida namoyish etish bajarilayotgan ishni tеz tushunishga va uni tеz xal qilishga yordam bеradi. Jumladan, diagrammalar juda katta xajmdagi sonlarni ko`rgazmali tasvirlash va ular orasidagi aloqadorlikni aniqlashda juda foydalidir. Diagrammalar asosan sonlar bilan ish yuritadi. Buning uchun ishchi jadval varaqiga bir nеcha son kiritiladi, so`ng diagramma tuzishga kirishiladi. Odatda, diagrammalar uchun foydalanilayotgan ma`lumotlar bir joyda joylashgan bo`ladi. Ammo bu shart emas. Bitta diagramma ma`lumotlarni ko`p sonli ishchi varaqlar va xatto ishchi kitoblardan ham olishi mumkin. EXCELda tuzilgan diagrammalarni joylashtirishning ikki xil varianti mavjud: 1. Diagrammani varaqning ichki elеmеnti sifatida bеvosita varaqqa qo`yish. (Bu diagramma joriy qilingan diagramma dеb ataladi.) 2. Ishchi kitobning yangi diagrammalar varaqida diagramma qo`yish. Diagramma varaqi ishchi kitobning varaqidan bitta diagrammani saqlashi va yachеykalari bo`lmaganligi bilan farq qiladi. Agar diagramma varaqi faollashtirilsa, unda EXCEL mеnyusi u bilan ishlash uchun mos xolda o`zgaradi. Chap tugmasini ikki marta bosish kеrak bo`ladi. Bunda diagrammalar faollashib, EXCEL mеnyusi diagrammalar bilan ishlash uchun kеrakli buyruqlarni ko`rsatadi. Joriy qilingan diagrammalarning asosiy afzalligi shundaki, ularni diagramma tuzish uchun foydalanilgan ma`lumotlar yoniga joylashtirish mumkin.

17. Elektron jadvallarda formulalar bilan ishlash.

Formulalar — kiritilgan sonli qiymatlar bo’yicha yangi qiymatlarni xisoblaydigan ifodalardir. Formulalar xar doim «=» belgisini qo’yish bilan boshlanadi. Formula yacheykaga kiritilgandan keyin shu formula asosida xisoblanadigan natijalar yana shu yacheykada xosil bo’ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki belgilardan biri uzgartirilsa, EXCEL avtomatik ravishda yangi ma`lumotlar bo’yicha xisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar xosil qilib beradi. Uchta katakda o‘quvchilarni familiyasi, ismi, otasining ismi yozilgan ma’lumotlarni bitta katakka birlashtirish. E1 katakka ushbu formula =B1&" "&C1&" "&D1 kiritilib, Enter tugma bosiladi. Agar o‘quvchining familiyasi Лист1 varag‘ining B1 katagida, ismi Лист2 varag‘ining B1 katagida, otasini ismi Лист3 varag‘ining B1 katagida berilgan bo‘lib, ushbu ma’lumotlarni Лист4 varag‘ida hosil qilish uchun istalgan katakka ushbu formula =СЦЕПИТЬ(Лист1!B1;" ";Лист2!B1;" ";Лист3!B1) kiritilib, Enter tugma bosiladi.
Jadval muharririda hujjat yaratishdan asosiy maqsad formulalar bo’yicha Hisoblashlar olib borishdir. Formula ma’lumotlarni qayta ishlashning asosiy vositasidir. Formulalar turli yacheykalarda joylashgan ma’lumotlarni bog’laydi va ular asosida jadval yartadi.
18. Kompyuterda taqdimot yaratsh texnologyalari.(taqdimot dasturlar bilan ishlash) Kompyuterda taqdimot yaratish uchun Power Piont dasturi eng qulay dasturlardan biridir. PowerPoint Microsoft Office qismi hisoblanadi. Bu esa PowerPointga taqdimot yaratuvchi dastur sifatida dunyoga keng tarqalishiga yordam berdi. Tez-tez PowerPoint taqdimotlari foydalanuvchilar tomonidan boshqa kompyuterlarga joʻnatilib turiladi. Bu esa raqobatchi dasturlar bilan muvofiqlikni taʼminlash zaruriyatini bildiradi. PowerPointning baʼzi taqdimotlari Windows tizimiga oʻrganganligi bois uni macOS PowerPoint versiyasida ochishning iloji yoʻq. Shu sababli Microsoft ochiq standartlarga oʻtishga qaror qildi. Reklama prezentastiyasini yaratish bu koʻp vaqtni talab qiladigan, juda muhim va masʼuliyatli jarayondir. Bu oʻrinda sizdan talab qilinadigani bu rasmlar, animastiya (harakat), qisqa matnlardan iborat ssenariyni oʻylab topish. Prezentastiyalar tayyorlashda eng effektiv va universal vositalardan biri-bu Microsoft Office ilovasidagi-Power Point dasturidir. U grafik axborotlar, taqdimotlar, ovoz, video kliplar, animastiyalardan foydalanib, sifatli taqdimotlar yaratish imkonini beradi. Prezentastiyalarni tayyorlash natijasida: qatnashuvchilarga tarkatish uchun chop qilingan hujjat; kadoskopda foydalanish uchun kalkalar; slaydoskoplarda foydalanish uchun 35-millimetrli slaydlar; choʻntak daftarchasi; elektron prezentastiyalarni olish mumkin. PowerPoint - bu o'rganish uchun eng oson kompyuter dasturlaridan biridir. Bu taqdimotlar yaratish uchun butun dunyoda ishlatiladigan birinchi raqamli dastur. Har qanday tajribasiz foydalanuvchi ajoyib taqdimotlarni yaratishi mumkin, ular professional tomonidan yaratilgan kabi. Dastur taqdimotga kliplar va rasmlarni qo'shishning turli xil usullarini taklif etadi. Buning eng oson yo'li slayd tartibini tanlash va tarkibingizni qo'shishdir. Power Point dasturini ishga tushirish uchun ‘Pusk’ –‘все программы' _»Microsoft Office’_”Microsoft office Power Point’. Natijjada Power Point dasturi ichiladi.
19.Power Point dasturida ishlash. Taqdimotni yaratishni boshlash uchun faqat PowerPoint dasturini ishga tushiring. Buni ish stolidagi yorliq yordamida amalga oshirish mumkin. Agar ish stolingizda PowerPoint yorlig'i bo'lmasa, u holda siz ushbu dasturni "Ishga tushirish" menyusidagi qidirish yordamida boshlashingiz mumkin. Buning uchun Boshlash menyusini oching va qidiruvda "PowerPoint" ni kiritish kerak. PowerPoint ishga tushirilgandan so'ng darhol taqdimot yaratishni boshlashingiz mumkin. Dizayndan boshlash yaxshidir, buning uchun "Dizayn" yorlig'iga o'ting. Ushbu yorliqda siz tayyor taqdimot dizaynlarining katta ro'yxatini ko'rasiz. Mavjud variantlardan birini tanlang. Tayyor dizaynlar ro'yxatining o'ng tomonida "Ranglar", "Shriftlar", "Effektlar" va "Orqa fon uslublari" tugmachalari joylashgan. Ushbu tugmalar yordamida tanlangan dizaynni o'zingizning talablaringizga moslashtirishingiz mumkin. Siz matnning rangi va shriftini, taqdimotning orqa rangini o'zgartirishingiz, shuningdek qo'shimcha effektlar kiritishingiz mumkin. Dizaynni tanlaganingizdan so'ng, siz kelajakda taqdimot uchun slaydlar yaratishni boshlashingiz mumkin. Bu "Uy" yorlig'ida joylashgan "Slaydni yaratish" tugmasi yordamida amalga oshiriladi. Mavjud slaydlarga ega menyu ochilishi uchun "Slayd yaratish" tugmachasining pastki chizig'ini bosing. Ochilgan menyuda siz slaydlarning bir nechta turlarini ko'rasiz. Bular "Sarlavha slayd," Sarlavha va ob'ekt "slayd," Bo'lim nomi "slayd," Ikki ob'ekt "slayd va boshqalar. Sizga mos keladigan slayd turini tanlang va uni sichqoncha bilan bosing. Misol uchun biz "Sarlavha va ob'ekt" slaydini yaratamiz. Natijada, yangi slayd slaydning tepasida sarlavha va pastki qismida bo'sh maydon paydo bo'ladi. Slaydni yaratgandan so'ng uni ma'lumot bilan to'ldirishingiz mumkin. Boshlash uchun siz slayd sarlavhasini o'zgartirishingiz mumkin, buning uchun biz "Slayd nomi" yozuvini ikki marta bosamiz va boshqa matnni kiritamiz. Agar sarlavha ostida boshqa ma'lumotlar bo'lishi kerak, masalan, video yoki rasm bo'lsa, unda siz ushbu maydonning o'rtasida joylashgan tugmachalardan foydalanishingiz kerak. Oltita tugmacha bu erda jadvallar, jadvallar, SmartArt chizmalar, fotosuratlar, PowerPoint rasmlari va videolarni qo'shish uchun mavjud. Taqdimot yaratilgandan so'ng uni saqlash kerak. Buning uchun "Fayl" menyusini oching va "Saqlash" variantini tanlang. Natijada, faylni saqlash oynasi ochiladi. Ushbu oynada siz papkani tanlashingiz va "Saqlash" tugmasini bosishingiz kerak. Shu tarzda siz PowerPoint taqdimot faylini PPTX formatida olasiz, uni ochishingiz va taqdimotingizni yaratishda davom etishingiz mumkin.
20. Power Point dasturida файл va вставка bo’limi(fayllarni saqlash ochish chop etish diagromma bilan ishlash) Taqdimot yaratilgandan so'ng uni saqlash kerak. Buning uchun "Fayl" menyusini oching va "Saqlash" variantini tanlanadi. Natijada, faylni saqlash oynasi ochiladi. Ushbu oynada siz papkani tanlashingiz va "Saqlash" tugmasini bosishingiz kerak. Shu tarzda siz PowerPoint taqdimot faylini PPTX formatida olasiz, uni ochishingiz va taqdimotingizni yaratishda davom ettirish mumkin. Slaydni Вставка bo’limi yirdamida ham ishlash mumkin. Buning uchun joriy slayd tanlanadi va menyular satrida анмация bo’limi tanlanadi. slaydni «Вставка» bo’limi yordamida ham qo’shish mumkin.kerakli eskiz tanlanadi. Keyin tekst tanlamadi. So’ngra shu tarzdas diagrommalar slaydlarga joylashtiriladi. Slayddagi effect berilishi kerak bo’lgan saxifa tanlanadi va belgilab olinadi, natijada “animatsiya” bo’limi faollashadi. Siz undan kerakli animatsiyani tanlab joylashtirish mumkin. 
21. Power Point dasturida slaydlar yaratish. Taqdimotni yaratishni boshlash uchun faqat PowerPoint dasturini ishga tushiring. Buni ish stolidagi yorliq yordamida amalga oshirish mumkin. Agar ish stolingizda PowerPoint yorlig'i bo'lmasa, u holda siz ushbu dasturni "Ishga tushirish" menyusidagi qidirish yordamida boshlashingiz mumkin. Buning uchun Boshlash menyusini oching va qidiruvda "PowerPoint" ni kiritish kerak. PowerPoint ishga tushirilgandan so'ng darhol taqdimot yaratishni boshlashingiz mumkin. Dizayndan boshlash yaxshidir, buning uchun "Dizayn" yorlig'iga o'ting. Ushbu yorliqda siz tayyor taqdimot dizaynlarining katta ro'yxatini ko'rasiz. Mavjud variantlardan birini tanlang. Tayyor dizaynlar ro'yxatining o'ng tomonida "Ranglar", "Shriftlar", "Effektlar" va "Orqa fon uslublari" tugmachalari joylashgan. Ushbu tugmalar yordamida tanlangan dizaynni o'zingizning talablaringizga moslashtirishingiz mumkin. Siz matnning rangi va shriftini, taqdimotning orqa rangini o'zgartirishingiz, shuningdek qo'shimcha effektlar kiritishingiz mumkin. Dizaynni tanlaganingizdan so'ng, siz kelajakda taqdimot uchun slaydlar yaratishni boshlashingiz mumkin. Bu "Uy" yorlig'ida joylashgan "Slaydni yaratish" tugmasi yordamida amalga oshiriladi. Mavjud slaydlarga ega menyu ochilishi uchun "Slayd yaratish" tugmachasining pastki chizig'ini bosing. Ochilgan menyuda siz slaydlarning bir nechta turlarini ko'rasiz. Bular "Sarlavha slayd," Sarlavha va ob'ekt "slayd," Bo'lim nomi "slayd," Ikki ob'ekt "slayd va boshqalar. Sizga mos keladigan slayd turini tanlang va uni sichqoncha bilan bosing. Misol uchun biz "Sarlavha va ob'ekt" slaydini yaratamiz. Natijada, yangi slayd slaydning tepasida sarlavha va pastki qismida bo'sh maydon paydo bo'ladi. Slaydni yaratgandan so'ng uni ma'lumot bilan to'ldirishingiz mumkin. Boshlash uchun siz slayd sarlavhasini o'zgartirishingiz mumkin, buning uchun biz "Slayd nomi" yozuvini ikki marta bosamiz va boshqa matnni kiritamiz. ) Taqdimot yaratilgandan so'ng uni saqlash kerak. Buning uchun "Fayl" menyusini oching va "Saqlash" variantini tanlanadi. Natijada, faylni saqlash oynasi ochiladi. Ushbu oynada siz papkani tanlashingiz va "Saqlash" tugmasini bosishingiz kerak. Shu tarzda siz PowerPoint taqdimot faylini PPTX formatida olasiz, uni ochishingiz va taqdimotingizni yaratishda davom ettirish mumkin. Slaydni Вставка bo’limi yirdamida ham ishlash mumkin. Buning uchun joriy slayd tanlanadi va menyular satrida анмация bo’limi tanlanadi. slaydni «Вставка» bo’limi yordamida ham qo’shish mumkin.kerakli eskiz tanlanadi. Keyin tekst tanlamadi. So’ngra shu tarzdas diagrommalar slaydlarga joylashtiriladi. Slayddagi effect berilishi kerak bo’lgan saxifa tanlanadi va belgilab olinadi, natijada “animatsiya” bo’limi faollashadi. Siz undan kerakli animatsiyani tanlab joylashtirish mumkin. 

22. Ma’lumotlar ombori tushunchasi(Access, SQL, dasturlari imkoniyatlari) Ma'lumotlar ombori bu — tartiblangan ma'lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir xil turdagi axborotlarni o'zida saqlovchi va berilgan so'rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma'lumotlar ombori hisoblanadi, ya'ni bir xil turdagi(kitoblarni) obyektlarni o'zida saqlaydi, yoki bo'lmasa telefon raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir xil tipdagi ma'lumotlar saqlanadi, bu ham ma'lumotlar ombori. Ma’lumotlar ombori( MO) – kompyuter xotirasiga kiritilgan ma’lum bir strukturaga ega, o’zaro bir-birlariga bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasidir. Microsoft Access dasturidan maʼlumotlar bazasini yaratishda foydalaniladi. Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi hozirda MOBT sifatida keng oʻrganilmoqda va qoʻllanilmoqda. Access - dinamik boshqa dasturlar yoki internet nashrlar bilan ma'lumotlarni almashish uchun qobiliyati bilan, ilişkisel modeli asosida biron-bir turdagi ma'lumotlar bazalari bilan ishlash uchun to'liq xususiyatli tizimi. Bu tizimli shaklda taqdim etiladi, har qanday turdagi, avtomatlashtirish vositalari ishlash ariza ma'lumot beradi. SQL (Structured Query Language-tizimli so’rov tili) – maxsus tillar sirasiga kirad. SQL (Structure Query Language) - strukturalashgan so'rov tili bo'lib, relyatsion ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun mo'ljallangan dasturlash tili hisoblanadi. Relyatsion ma'lumotlar bazasi ma'lumotlarni jadval ko'rinishida saqlaydi, jadvalning ustun va qatorlari ma'lumotlarning turlarini va qiymatlari orasidagi aloqalarni ifodalaydi. SQL ifodalari orqali siz ma'lumotlarni saqlashingiz, qayta ishlashingiz, o'chirishingiz, qidirishingiz va filtrlab olishingiz mumkin. Shuningdek SQL ma'lumotlar bazasini tez va sifatli ishlashini ta'minlay oladi.

WORD MATN MUHARRIRI HAQIDA TUSHUNCHA.
REJA:
1. Matn muharrirlari haqida tushuncha.
2. WORD matn muharririning asosiy imkoniyatlari.
3. WORD dasturiga kirish va undan chiqish.
MATN MUHARRIRLARI HAQIDA TUSHUNCHA.
Shaxsiy kompyuterlar paydo bo’lgandan buyon foydalanuvchilar uchun kundalik yumushlarini u yoki bu tartibda yengillashtirib beruvchi yuzlab dasturlar yaratildi. Ma`lumki inson ish faoliyati davomida ko’plab matnlarni qayta ishlashiga to’g’ri keladi. Kompyuterning yaratilishi bu borada katta imkoniyatlarni ochib berdi. Masalan: “Microsoft”, “MultiEdit” va shu kabi dasturlar ish yuritishni ancha yengillashtirdi.
Eng ko’p tarqalgan dasturlar majmui “Microsoft Office” bilan tanishamiz. Majmua tarkibiga kuyidagi dasturlar kiradi:
“Microsoft Word” – universal matn muxarriri.
“Excel” – elektron jadvali.
“Access” – ma`lumotlar bazasi tizimini boshkarish.
“Power Point” – zamonaviy reklamaning eng asosiy dasturi.
Matnli processorlarni yozish uchun quyidagi ikki gurux taxrirlagichlar ishlab chiqilgan. Birinchi gurux xar xil darajali kiyinchilikdagi xujjatlarni tuzadi, xamda anik vositali formatlash va grafiklarni uz ichiga oladi. Bu guruxning tipik vakili “WINWORD”. Matnli processorlarning ikkinchi guruxi (ularni kupincha matn muxarrirlari deb yuritiladi) fakat matnli fayllar bilan ishlashga moslashtirilgan. Bu guruxga “ReadMe”, “Write”, “Bloknot” kabi programmalar kiradi. “Bloknot” eng sodda matnli muxarrirlardan biri, uning imkoniyat darajasi “Norton Commander” dagi {F4} kabi, ya`ni fakat taxrirlab buladi, shriftlarni uzgartirib bulmaydi. ”Bloknot” ning imkoniyat darajasi juda past.
WORD MATN MUHARRIRINING ASOSIY IMKONIYATLARI.
“Word” (So’z) - hozirgi zamon matnli processorlaridan biridir. Word dasturi bilan ishlaganda unga har xil diagrammalar, tasvirlar, grafiklar, “Paintbush” yoki boshka biror grafikli muxarrirda chizilgan rasmlar, xamda jadvalning biror bulagini kuyish mumkin. Word ning samarali va kulay tomoni shuki, u “Write” matn muxarriri bajara olmaydigan, matnni ikki va undan ortik kolonkalarga ajratish, matnni ramka ichiga yozish va bu ramka chizigining soyali va soyasiz kurinishini xosil kilish, bir nechta ishchi oynalar tuzish va xokazo ishlarni bajara oladi.
Word – bu matnli va grafikli axborotlar ustida yuzlab amallarni bajaruvchi, matn muxarrirlarining ichida mukammal dasturlardan biri bulib xisoblanadi. Word yerdamida juda tez va yukori sifatda istalgan xujjatni oddiygina yezuvdan to murakkab nashrdagi asl maketgacha tayerlash mumkin.
Birinchidan, Word zamonaviy kompyuter texnologiyalarida kuzda tutilgan an`anaviy amallarni matnlar ustida suzsiz bajarish imkoniyatiga ega:
Formatlashtirilmagan alfavit-rakamli axborotlar tuplami va modifikaciyasi
Turli xil ulchamli va stilli “True Type” shriftlarni kullagan xolda belgilarni formatlash betlarni formatlash
Xujjatni butunligicha formatlash
Tugri yezilganlikni tekshirish, sinonimlar tanlash va suzlarni avtomatik ravishda kuchirish.
Ikkinchidan, Word matn muxarririda “Windows” ning boshka ilovalarida tayerlangan matnli fragmentlarni, jadvallarni, rasmlarni xujjatga kiritish imkonini beradigan yangi texnologiya imkoniyatlari mavjud.
Uchinchidan, Word – bu maxsus nashriy sistemalarga xos bulgan saxifalashning kupgina amallarini bajarish imkoniyatiga ega bulgan va bosmaxonada keyingi nusxalash uchun asl nusxalar yasaydigan , umumkullaniladigan dasturlardan biridir.
Turtinchidan, Word - bu matnlarni kayta ishlash buyicha zerikarli ishni ba`zi payt kizikarli, ba`zi payt tinchlantiruvchi mashgulotga aylantiradigan asl texnologik yechimlarning noeb tuplamidir. Bunday yechimlarga tayer shablonlar va bezatish uslublari sistemasi jadvallar yaratish va modifikaciyalash usullari, avtotekst va avtoalmashtirish funkciyalari, ishlatiladigan uskunalar oynasi va boshkalar misol bula oladi.
Microsoft Word dasturini yuklash va yopish.
Microsoft Word piktogrammasi asosan, Microsoft Office ish stolida buladi. Bu dasturni siz, standart usul – uning piktogrammasiga sichkoncha tugmasini ikki marta bosish yeki “Пуск” tugmasi, “Программы`” menyusining “Microsoft Word” qism menyusini tanlab {Enter} klavishini bosish orkali ishga tushirishingiz mumkin.
Microsoft Word dasturi bilan ishni tugatib uni yepishda kuyidagi standart usullarning biridan foydalanish mumkin.
1. Word ilovasi oynasining “Системный” menyu tugmasiga sichkoncha tugmasini ikki marta bosing
2. Ilovaning “Системный” menyusini oching va “Закрить” buyrugini tanlang.
3. Gorizontal menyudagi “Файл” menyusining “Выход” buyrugini tanlang.
4. {Alt+F4} klavishlar kombinaciyasini bosing.
Word dasturini yuklagandan sung, albatta xar bir boshlovchi foydalanuvchi uning kanday imkoniyatlarga ega ekanligi va uzini kiziktirgan savollarga javob topish xakida bosh kotiradi. Buning yuli oson. “ ? ” menyusiga kiring va “Справка по Microsoft Word F1” buyrugini tanlang. Bunda siz Word xakida umumiy ma`lumotlar olishingiz mumkin.
WORD dasturi ishga tushganda quyidagi oyna hosil bo’ladi:
Shu oyna Microsoft Word programmasi ko’rinishi, u ishga tushgani bilan yangi xujjat tayyorlab uni «Документ 1» deb nomlab foydalanuvchi uchun xavola etadi. E`tibor bersangiz, xujjatning birinchi betining boshidaa kursor joylashgan. Biz klaviaturadan kiritgan ma`lumotlarimiz shu kursor turgan joydan boshlab, yoziladi. Bu yerda ixtiyoriy matnni kiritishimiz mumkin.
Mustahkamlash: WORD dasturiga kirish va undan chiqish usullarini amalda bajarib ko’rish.
Uyga vazifa: 100 – 103 betlarni o’qib o’rganish.
26 savol.Tarmoq xizmatlari.Elektron pochta.(Internet xizmatlari ,elektronpochta xizmatlari)
Анъанавий почта хизмати:
ҳар бир шаҳар ва марказларда жойлашган почта алоқаси корхоналари оркали амалга оширилади.
Бунда жўнатилиши режалаштирилаётган хат махсус конвертга солиниб юборувчи ва қабул қилувчининг индекси, манзили ва кимга мўллжалланганлиги ёзилади
Шу маълумотларга асосланган ҳолда почта корхонаси келган хатни марказий почта корхонасига юборади ва у ерда сараланиб тегишли манзилга элитиб беришни таъминлайди.
Камчилиги: юборилган хабар ёки хат манзил узоқлигига қараб кунлаб, ойлаб бориши, баъзи ҳолларда умуман етиб бормаслиги ҳам мумкин
Электрон почта хизмати ва унинг афзалликлари
Интернет–халқаро тармоғининг асосини Electronic mail (E-mail) - Электрон почта хизмати ташкил қилади.
Электрон почта худди одатдаги почтадек бўлиб, фақат бунда хатни қоғозга эмас, балки компьютер клавиатурасидан ҳарф ва сўзларни териб, электрон сигналларнинг маълум тартибдаги кўринишига келтиради.
Электрон почта махсус дастур бўлиб, унинг ёрдамида дунёнинг ихтиёрий жойидаги электрон манзилга хат, ҳужжат, яъни ихтиёрий файлни тезда (бир неча сонияларда) жўнатиш ва қабул қилиб олиш мумкин.
Бундан ташқари маълум талаблар мавжуд, яъни бунда хат жўнатаётган фойдаланувчи ва қабул қилаётган фойдаланувчи ҳам Интернет тармоғига уланган компьютерга мурожаат қилиш имкониятига эга бўлиши керак.
Хозирги кунда миллий почта хизматлари ҳам анча ривожланиб бормокда.
Ўзбекистондаги ҳар бир Интернет провайдер ўзининг почта сервери ва хизматига эга булиб, асосан ўзининг мижозларига хизмат кўрсатади.
inbox.uz очиқ почта тизими ҳисобланади ва бу тизим орқали ҳоҳловчилар фойдаланувчилар хат ва хабарлар жўнатиб қабул қилишлари мумкин.
Internetdan foydalanish haqida gapirganda, aslida bu tarmoqda amalga oshiriladigan individual xizmatlar (xizmatlar) haqida. Maqsad va vazifalarga qarab tarmoq mijozlari kerakli xizmatlardan foydalanadilar. Turli xil xizmatlar turli xil protokollarga ega. Ularning bajarilishi kompyuterda o'rnatilishi kerak bo'lgan maxsus dasturlar yordamida ta'minlanadi va qo'llab -quvvatlanadi. Eslatib o'tamiz, bunday dasturlar mijoz dasturlari deb ataladi.

25-salov.WWW хизмати ва гиперматин боғланиш.( WWW хизмати ва боғланишлар)

Gipermatn tushunchasini yaratilishi
Интернетда электрон хужжатлар гиперматн ёрдамида баён этилади. Гиперматн бу матнни гипербоғланишлар ёрдамида ифодалашдир
1960 yillarning oxirida Ted Nelson ismli olim gipermatn tushunchasini yaratdi. Bu kontseptsiya butun olam to`rining asosini tashkil etadi. Unda xujjatlar va sahifalar orasida bog`lanishlar ko`zda tutilganligini alohida ta'kidlab o`tish kerak.
Nelson axborotni o`rganishning yangi usulini taklif qildi. U o`quvchiga ma'lumotlarni kitobdagi kabi ketma-ket joylashgan tarzda emas, balki o`quvchiga qulay bo`lgan va zarurat tug`ilganda turli joylarda joylashgan sahifalarga ham o`ta olish imkoniyatiga ega bo`lgan tarzda tasvirlashni hoxlagan edi. Bu usulda kitobni boshidan oxirigacha o`qish va axborotni ketma-ket o`zlashtirish o`rniga o`quvchi o`zi tushunmagan biror so`zni ajratib olishi va bu so`z haqida ko`proq ma'lumotga ega bo`lishi mumkin.
Nelson o`zi taklif etgan usulni quyidagicha tasavvur qilgan edi. Masalan, konstitutsiyani o`qib turib saylov tizimi tushunchasiga duch keldingiz, shu erdan boshqa xujjatni ochib, saylov tizimi qanday ishlashi haqidagi batafsil ma'lumotlarni olasiz.
U erdan saylov tizimining tashkil etilgan paytidan hozirgi kungacha bo`lgan tarixi aks etgan xujjatga o`tasiz. Bu xujjatdan sobiq prezidentlardan birining tarjimai holiga o`tdingiz. U erda prezidentning sevimli mushugi haqida o`qib turib, hayotingizdagi birinchi mushukni qanday boqishga bag`ishlangan xujjatga, bu xujjatning paypoqlar va mushuklar to`g`risida gap borgan qismidan paypoqlarga bag`ishlanganboshqa xujjatga va xokazolarga o`tishingiz mumkin. Nihoyat, o`qishni tugatganingizda saylov tizimiga umuman aloqasi yo`q, lekin siz qiziq va foydali, deb hisoblagan ma'lumotda to`xtaysiz.
Bu esa hozirgi kunda internetda foydalaniladigan gipermatnning o`zginasidir. Tim Berners-Li olimlar tarmoq orqali o`z ilmiy ishlarini tarqatishlarining oson usulini yaratish haqida o`ylaganda ham, balki shu narsalar uning hayolidan o`tgandir. Uning maqsadi, olimlarning izlanishlari haqidagi xujjatlarning biridan ikkinchisiga o`tish va ularning ishlari haqida to`liq ma'lumotga ega bo`lish imkonini beradigan tizimni yaratish edi. Shu tariqa gipermatn dunyoga keldi.
WWW (Word Wide Web – “jahon o’rgimchak to’ri”) – internetning eng ommalashgan xizmat turlaridan biri sanalib, u butun dunyo multimedia hujjatlarini gipermatn yordamida bog’laydi. Multimedia hujjatlari deganda oddiy matn, grafika, audio tovush, video tasvir va animatsiya birligida tayyorlangan elektron hujjatlar tushuniladi. Animatsiya – bu ob’ektlarning fazoviy harakatidir. Gipermatn deganda foydalanuvchiga matnning zarur bo’lgan joyida boshqa hujjatlar bilan tez aloqa bog’lash imkonini beruvchi matnli hujjat tushuniladi. WWWda gipermatnli hujjatlarni yaratish va formatlash uchun HTML (Hyper Text Markup Language –“gipermatnlarni belgilash tili”) deb ataluvchi maxsus dasturlash tilidan foydalaniladi. HTML formatida tayyorlangan har qanday elektron hujjat HTML hujjat, Web hujjat yoki Web sahifa deb atalishi mumkin. Agar elektron hujjatni tayyorlash haqida gap borsa, u holda bu hujjat HTML-hujjat deb ataladi, ushbu elektron hujjatni internetda e’lon qilish yoki tarqatish haqida gap borsa, u holda bu hujjat Web-hujjat deb ataladi. Bordiyu, gap ushbu hujjatdan foydalanish haqida boradigan bo’lsa, u holda bu hujjat Web sahifa deb nomlanadi. Bitta muallif yoki WWWga tegishli bo’lgan bir guruh o’zaro “giperbog’lanishlar” bilan aloqador bo’lgan Web sahifalar majmuasiga Web uzel (tugun) yoki sayt deb ataladi.
“WW xizmatlari” oʻzbekcha “World Wide Web services” degan maʼnoni anglatadi. World Wide Web - bu o'zaro bog'langan kompyuter tarmoqlari tizimi bo'lib, u foydalanuvchilarga butun dunyo bo'ylab ma'lumotlarga kirish va almashish imkonini beradi. WWW xizmatlari foydalanuvchilarga veb-brauzerlar, qidiruv tizimlari, elektron pochta, ijtimoiy media platformalari va bulutli hisoblash xizmatlari kabi internet orqali muloqot qilish, hamkorlik qilish va axborot almashish imkonini beruvchi turli xil vositalar va texnologiyalarni nazarda tutadi. Ushbu xizmatlarga ulanish uchun odatda internet ulanishi va kompyuter, smartfon yoki planshet kabi veb imkoniyatlariga ega qurilma kerak bo'ladi.
27-savol WEB сайт, WEB сахифа яратиш технологиялари.(сайт, сахифалар тушинчалари)
Web хужжатлар :HTML форматида тайёрланган электрон хужжат HTML хужжат, Web хужжат ёки Web сахифа деб аталиши мумкин.
Агар электрон хужжатни тайёрлаш хақида гап борса, у холда хужжат HTML хужжат деб аталади ва ушбу электрон хужжатни интернетда эълон қилиш ёки тарқатиш хақида борса, холда бу хужжат Web хужжат деб аталади. Бордию, ушбу хужжатдан фойдаланиш хақида борса, у холда бундай электрон хужжат Web сахифа деб
мауаллиф ёки W W W ra тегишли бўлган бир гурух, ўзаро "гипербоғланишлар" билан алоқадор бўлган Web caхифалар мажмуаси Web узел (тугун) ёки сайт деб аталади.
Маълумки, Web сахифа таркибига НТТР протоколи орқали амалга ошириб бўлмайдиган алохида объектларни жойлаштириш мумкин. Агар худди шу Web сахифа таркибига бириктирилган обектлар НТТР протоколи кодларидан фарқли «программа» бўлса, у холда бундай объект Web сахифаларнинг актив компонентлари (объектлари) деб аталади.
Ушбу актив объектлар ёрдамида Web сахифаларни жойлаштириш мумкин.
Web сервер тушунчасини 2 хил маънода ишлатиш мумкин.
Агар WWW хизматини кўрсатиш хақида борса, у холда Web сервер тармоқ мижозларига Web сахифа ва сайтлардан фойдаланиш имкониятини яратиб берувчи программа маъносини англатади.
Агар сўз интернетнинг техник таъминоти хақида борса, у холда Web сервер Web ресурслари сақланаётган ва унинг программа таъминоти ишлаб турган компьютер маъносини англатади
Web-sahifa yaratish uchun bir nechta yo'llar mavjud, shu jumladan HTML va CSS foydalanish. HTML bu veb-sahifa kontentini yozish uchun foydalaniladigan til hisoblanadi. CSS esa HTML-ning achiq yozilganidan keyin veb-sahifaning foydalaniluvchi tarafi uchun shakllantirishni yoki stil berishni taminlaydi. Bu til va usullar haqida o'rganish uchun internetda ko'plab mos resurslar mavjud. Shu bilan birga, ko'plab web-sahifalar yaratish uchun platformalar mavjud, masalan, WordPress, Wix, Squarespace va boshqalar.
Veb-sahifa (yoki web-sahifa) World Wide Webdagi hipermatnli hujjatdir. Veb-sahifalar foydalanuvchiga veb-server tomonidan joʻnatiladi hamda ularni veb-brauzer yordamida koʻrish mumkin.[1] Veb-sayt bir domen nomidan foydalangan bir-biriga bogʻlangan koʻplab veb-sahifalardan iborat boʻladi.
28- savol. HTML дастурида сахифалар яратиш.( HTML теглари вазифалари)
HTML ning konstruktsiyasi TEG lar dеyiladi. Brauzеr TEG larni oddiy matnlardan farqlashi uchun ular burchak qavslarga olinadilar. TEG tasvirlash jarayoni hatti harakatlarining boshlanishini bildiradi. Agar bu harakat butun hujjatga talluqli bo’lsa, bunday teg o’zining yopiluvchi juftiga ega bo’lmaydi. Juft teglarning ikkinchisi birinchisining harakatini yakunlaydi.
Masalan, har bir Web sahifa tegi bilan boshlanib tegi bilan yopilishi kеrak. Etibor bеrgan bo’lsangiz yopiluvchi teg ochiluvchidan « / » bеlgisi bilan farq qiladi.
Teg nomlari katta yoki kichik harflar bilan yozilishi mumkin, bularni brauzеr bir xil qabul qiladi. HTML tilida boshqa kompyutеr tillaridagi kabi izoh bеrish imkoniyati mavjud. Izoh quyidagi «<- - » va «- ->» bеlgilar orasiga yoziladi.
Har qanday Web sahifa ikkita qismdan tashkil topadi. Bular sarlavha qismi va asosiy qism. Sarlavha qismida Web sahifa haqidagi malumot joylashadi, asosiy qismda esa Web sahifaning mazmuni bilan tasvirlanish qoidalari joylashadi. Sarlavha qismi quyidagi ochiluvchi va yopiluvchi teglari orasida joylashadi. Asosiy qism esa va va