5. poladin termiKİ VƏ KİMYƏVİ termiKİ emali t e. n., dosent, E. M. CavadostrreplN

Anstenitin perlitə çevrilmə prosesini daha aydın təsəvvür etmək üçün izotermiki çevrilmə diaqramı qurulur.

Bunun üçün bir markadan olan kiçik polad nümunələri A_s3 t –dan yuxarı anstenit strukturu alanadək qızdırılır. Sonra onlar bir – bir A_rı nöqtəsindən aşağı 700, 600, 500, 400, 300^oC t –dək sürətlə soyudularaq, həmin t –da anstenit tam parçalananadək saxlanılır. Parçalanma dərəcəsi mikroskop, maqnit və dilatemetrik üsullarla müəyyən edilir.

Seçilmiş t –da zamandan asılı olaraq anstenitin çevrilmə miqdarını göstərən kinetik əyrilər qurulur (Şəkil 3.a). Şəkildən göründüyü kimi bir müddət anstenitdən parçalanması getmir. Onun çevrilməsi nöqtələrində başlayıb müəyyən zamandan sonra nöqtələrində başa çatır. Anstenitin ferrit – sementit qatışığına (perlitə) çevrilməsinin başlanğıc və son nöqtələrini koordinat sisteminə köçürüb, çevrilmənin başlanğıc nöqtələrini bir əyri xətlə, sonunu isə digər əyri xətlə birləşdirdikdə şəkil 3.b –də göstərilən diaqram alınır. Şəkildə anstenitin ferrit – sementit qatışığına ifrat soyuma dərəcəsindən asılı olaraq çevrilmə müddəti, (göstərilir) başqa sözlə ifrat soyudulmuş anstenitin sabit t –da çevrilmə müddəti göstərilir. Belə diaqrama anstenitin çevrilmə diaqramı deyilir. Diaqramda 1 əyrisi anstenitin çevrilməsinin başlanğıcını, 2 əyrisi isə çevrilmənin sonu göstərir. Bi diaqram C şəklinə bənzədiyi üçün bəzi hallarda ona “C” şəkilli diaqram da deyilir. 1 əyrisindən solda qalan sahə inkubasiya dövrü olub, anstenitin perlitə çevrilməsinin hansı müddətdən sonra başlamasını göstərir, yəni ifrat soyudulmuş anstenitin çevrilməyə qarşı dayanıqlığını xarakterizə edir. Çevrilmə t –nu aşağı saldıqca anstenitin dayanıqlığı azalır və 500...550^oC –də min. qiymətə çatır. Daha sonra aşağı t –da dayanıqlıq yenidən artmağa başlayır.

Anstenitin dayanıqlığı az olan t –da, bizim halda 500...550^oC –də, çevrilmə ən kiçik müddətdə başlanır və qurtarır. Bu t –da çevrilmə müddəti C –lu poladlarda 1...1,2 san. olur. Buna görə anstenitin 600^oC –dən aşağı tem –da çevrilməsini təmin etmək üçün onu (poladı) 600...500^oC t –ur intervalında çox yüksək sürətlə soyutmaq lazımdır. Bu sürət poladda C – nun miq –dan asılı olaraq 800 -200^oC/san. arasında götürülür. C –nun miqdarı az olduqda soyutma sürəti də artır.

Çox böyük ifrat soyutma dərəcəsində, müəyyən t –dan (M_b nöqtəsi) başlayaraq atomların yerdəyişməsi çətinləşdiyindən, C – nun diffuziyasının qarşısı tam alınır, anstenit, ferrit –sementit qatışığına parçalana bilmir. Bu halda anstenitin diffuziyasız çevrilməsi baş verir, yəni F_eα F_eα -ə çevrilir. Lakin soyuma sürəti yüksək olduğundan, diffuziya prosesi çətinləşir və bu zaman C atomları F_eα kristal qəfəsində məcburən qalırlar, yəni anstenit – karbonun F_eα –də ifrat doymuş bərk məhluluna – martensitə çevrilir. Martensitdə karbonun miqdarı anstenitdə olduğu qədər qalır. Martensit çevrilməsinin başlanğıc nöqtəsi M_b ilə işarə olunur. İzotermiki diaqramında olan M_b horizontal xətti diffuziyasız martensit çevrilməsinin başlanğıc t –nu göstərir. Martensit [alman alimi A. Martensin şərəfinə adlanır] çevrilməsinin mexanizmi ferrit –sementit qatışığından ibarət olan perlit və s. strukturların alınma mexa-nizmindən fərqlənir.

Şəkil 3. Anstenitin izotermiki çevrilmə diaqramının qurulması

(0,8%C polad üçün):

a – kinetik əyrilər; b – anstenit izotermiki çevrilmə diaqramı.