5-tema. Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri

5-tema.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri
Jobası:
1.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri
2.Shólkemlestiriw hújjetleri
3. Shártnama hám onıǹ túrleri


1.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri
Hújjetler jámiyet turmısında úlken rol oynaydı. Olar faktlerdi, waqıyalardı hám qubılıslardı tastıyıqlaw ushın xızmet etedi. Hújjetler siyasiy, tariyxıy, yuridikalıq, ekonomikalıq áhmiyetke iye. Sonday-aq adamnıń pútkil ómiri de hújjetlerge baylanıslı boladı. Adamnıń tuwılıwı menen-aq oǵan tuwılǵanlıǵı haqqında gúwalıq jazıp beriledi. Mektepke keliwinde onıń jasın, turatuǵın ornın, den-sawlıǵınıń awhalın tastıyıqlawshı hújjetler kerek boladı. Hár bir puqara 16 jasqa tolǵannan keyin, tuwılǵanlıǵı haqqındaǵı gúwalıq tiykarında pasport aladı. Mektepti tamamlaǵanın orta bilimi haqqındaǵı attestat tastıyıqlaydı. Miynet xızmetiniń baslanıwı miynet dáptershesinde jazılıp barıladı. Joqarı oqıw orınların tamamlaǵannan keyin, qánigelikti ózlestirgeni haqqındaǵı diplom beriledi.
Hár bir mákeme hám shólkemde qanday da bir máseleni ámeliy is júzinde júrgiziw ushın sáykes hújjetler talap etiledi. Bunday hújjetlerdiń túrleri de, maqset hám mazmunı da, kólemi de bir-birinen ózgeshe bolıp keledi. Sonıń menen birge bul hújjetlerdiń til ózgesheligi hám olardıń aldına qoyılatuǵın talaplarda basqasha. Demek, qanday da bir hújjet tayarlawda onıń belgileri menen ózgesheliklerin anıq belgilep alıw zárúr.
Is júrgiziwde hújjetler dúzilisine qaray ishki hám sırtqı hújjetler sıpatında parıqlanadı. Eger hújjet belgili bir mákemeniń ózinde paydalanılsa, ishki hújjet bolıp esaplanadı. Sol mákemege basqa shólkem yaki ayırım shaxslardan keletuǵın hújjetler sırtqı hújjetler bolıp esaplanadı.
Hújjetler óziniń mazmunı boyınsha eki túrli boladı: ápiwayı hújjetler bul bir ǵana máseleni óz ishine aladı. Quramalı hújjetler bul eki yamasa onnan da artıq máseleni óz ishine aladı.
Tiyisliligine qaray xızmet yaki rásmiy hújjetler hám jeke hújjetlerge ajıratıladı. Qanday da bir mákeme yaki lawazımlı shaxs tárepinen tayarlanatuǵın hújjetler xızmet hújjetleri (buyrıq, kórsetpe, protokol sıyaqlı) ne kiredi.
Jeke hújjetler ayırım shaxslar tárepinen jazılıp, olardıń xızmet iskerligi sırttaǵı yaki jámáát jumısların orınlaw menen baylanıslı máselelerge tiyisli boladı (jeke arza, imkaniyat, usınıs sıyaqlı).
Hújjetlerdiń mazmunınıń bayanlanıwı da hár qıylı boladı. Jeke túrdegi hújjetlerdiń teksti bir qálipte bolmaydı, onıń mazmunı basqa hújjetlerde tákirarlanbaydı. Sebebi jeke hújjetler hár túrli mazmunǵa qurıladı, onıń bayanlaw stili de erkin boladı. Úlgi tárizli jazılatuǵın hújjetler basqarıwdıń belgili bir jaǵdayları menen baylanıslı bolıp, olar bir-birine uqsas tákirarlanatuǵın máselelerdi óz ishine alǵan tekstlerden ibarat.
Belgili bir qáliptegi hújjetler bolsa, aldın ala tayarlanılǵan baspa is qaǵazlarına jazıladı. Bunday hújjetlerge is haqı, mákán jay tuwralı maǵlıwmatlar, xızmet saparları tuwralı málimlemeler hám basqada hújjetler kiredi.
Hújjetler tayarlawına qaray: shızbaylama, túp nusqa, nusqa, ekinshi nusqa (dublikat), kóshirme túrinde bolıp keledi. Hár qanday hújjet dáslep shızbaylama túrinde tayarlanıp, ol tayarlawshı tárepinen qoldan yaki kompyuterde jazıladı. Bul nusqa dúzetilip qayta kóshiriliwi de múmkin. Biraq bul hújjet huqıqıy kúshke iye emes. Túp nusqa hár qanday hújjettiń tiykarǵı birinshi rásmiy nusqası bolıp esaplanadı. Túp nusqanıń qayta kóshirilgen túri nusqa dep ataladı hám onıń oń tárepiniń joqarǵı shetine “nusqa” degen belgi qoyıladı. Hujjetler tayarlawda anıq hám erkin nusqalar da boladı.
Hár qanday hújjet belgili xabardı anaw yáki mınaw tárizde ańlatıw ushın xızmet etedi, demek hár qanday hújjettegi birinshi hám tiykarǵı element bul til bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge hújjetshilikte til xabardı tek bayan etiw wazıypasın atqarıp qoymastan basqarıw xızmetin izbe-iz tártipke salıwshı qural sıpatında da belgili boladı. Sonıń ushında dáslep ózlerimizdiń áyyemgi dástúrlerimizden kelip shıǵıp hám dúnya hújjetshiligindegi aldınǵı tájiriybelerden dóretiwshilik penen paydalanǵan halda, hújjetshiligimizdi jetilistiriw jolınan barıw kerek. Hújjetlerdiń sap qaraqalpaq tilindegi birden-bir úlgilerin jaratıw, bular menen baylanıslı atamalardıń birdeyligine erisiw boyınsha jumıs alıp barıw kerek. Tolıq hám aqılǵa muwapıq dúzilgen hújjetshilik hár qanday mákemedegi is júrgiziwdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Sonıń ushında zamanagóy xızmetker zárúrli xabardı rásmiy is júrgiziw tiliniń tiyisli formalarında erkin ańlata alıwı, keńsede is júrgiziw mamanlıqların puxta iyelegen bolıwı zárúr.
Hújjet teksti anıqlıq, ıqshamlıq, ayqınlıq, mazmunı jaǵınan tolıqlıq sıyaqlı talaplarǵa juwap beriwi tiyis. Bul ózgeshilikler hújjetshilik tiliniń ózine tán stili, sózdi qollanıw jolları, morfologıyalıq hám sintaksislik belgileri arqalı támiyinlenedi. Xızmet xatlarında anıqlıq hám mazmunı tolıq pikirdi anıq dáliller menen tiykarlawǵa baylanıslı.
Hákimlik basqarıw islerine baylanıslı hújjetler shólkemlestiriw hújjetleri, biylik hújjetleri, maǵlıwmat xabar hújjetleri hám xızmet xatları dep júrgiziledi.