6. Erkin radikallar va erkin radikalli jarayonlar. Tirik sistemalarda erkin radikallarning hosil bo‘lish jarayonlari

10.3-jadval.
Tirik organizmlar hujayralarida hosil bo‘luvchi erkin radikallar (Y.A.Vladimirov)

Radikal	Asosiy manba	Zararli reaksiyalar
Birlamchi radikallar:
Semixinonlar	Elektronlar o‘tkazish zanjiri	HQ· + O2→ Q +·O2 + H^+
Superoksid	Fagotsit hujayralar	·O2 + Fe^3+→ O2 + Fe^2+
Azot monooksidi (NO)	Endoteliy hujayralari va ko‘plab boshqalar	NO· + O2 → OONO^- (peroksinitrat)
Ikkilamchi radikallar:
Gidroksil radikali	H2O2 + Fe^2+→ Fe^3+ +HO^-+HO· (Fenton reaksiyasi) HOCI + Fe^2+→ Fe^3+ + CI^- + HO· (Osipov reaksiyasi)	DNK va RNKlarning shikastlanishi va lipidlarning zanjirli oksidlanishi
Lipidlar radikallari	Lipidlarning zanjirli oksidlanishi	Lipid qo‘shqatlamini va membrana fermentlarini shikastlanishi
Antioksidant radikallari	Lipidlarning zanjirli oksidlanishi	Ba’zan prooksidant ta’sir ko‘rsatadi
Ksenobiotiklar metabolizmida hosil bo‘luvchi radikallar	Sanoat zaharlari va ba’zi dorilar	Ikkilamchi radikallarni hosil bo‘lishi
Yorug‘lik ta’sirida hosil bo‘luvchi radikallar	Yorug‘likni yutuvchi moddalar	Ikkilamchi radikallarni hosil bo‘lishi

Hujayralarda hosil bo‘luvchi asosiy radikallar – bu kislorodning superoksid va gidroksil radikallari, NO, to‘yinmagan yog‘ kislotalar radikallari, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida, sifatsiz dorilar ta’sirida yoki ultrabinafsha ta’sirida hosil bo‘ladigan radikallardir.

Kislorodning radikallari. Organizm hujayralarida iste’mol qilingan molekulyar kislorod, asosan, mitoxondriyalar ichki membrnasi elektronlar tashish zanjirida organik substratlarni oksidlaydi va to‘g‘ridan to‘g‘ri suvgacha qaytariladi. Kislorodning ma’lum ozgina qismi esa organik birikmalarning to‘la bo‘lmagan oksidlanishiga sarflanadi. Va nihoyat, kislorodning sezilarli qismi superoksidlash radikaligacha hujayralar yordamida tiklanadi. Fagotsit hujayralardagi NADFN- oksidaza ferment kompleksi ishtirokida kislorod radikali superoksid ajraladi.
NADFN + 2O₂→ NADF⁺ + 2O^*- (superoksid).
Qonning monotsitlari va granulotsitlari hamda to‘qima makrofaglarida superoksid hosil bo‘lishi kuzatilgan. Me’yorda va o‘zgaruvchan valentlikdagi metall ionlari yo‘q bo‘lgan sharoitda (masalan, temir ionlari), superoksid radikallari vodorod perekisiga aylanadi; bu reaksiya superoksiddismutaza fermenti bilan katalizlanadi:
2O^*-→H₂O₂ + O₂