II.2.2. jadval. Oks sivilizatsiyasi aholisining eneolit davridagi yaratuvchanlik, ijodkorlik xususiyatlari.
1.
|
Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikning kashf etilishi
|
Geoksur
|
2.
|
Dehqonchilikda madaniy o‘simliklar turining ortib borishi
|
Joytun
|
3.
|
Mudofaa devorlarining ixtiro etilishi
|
Anau, Nomozga
|
4.
|
Jamoa boshqaruvida patriarxat tizimga o‘tilishi
|
Oltintepa
|
5.
|
Jamoalarda umumiy sig‘inish xonalarining shakllanishi
|
Anau
|
6.
|
Zoolatrik, ajdodlar ruhi va samoviy ibodat turlarining kashf etlishi
|
Oltintepa
|
7.
|
To‘qimachilikning kashf etilishi
|
Joytun, Anau, Nomozga
|
8.
|
Metallning (mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush) kashf etilishi
|
Joytun, Anau, Nomozga
|
9.
|
Metallga ishlov berish texnologiyasining doimiy rivojlantirilishi (oyna)
|
Joytun, Anau, Nomozga
|
10
.
|
Xumdonlarning kashf etilishi
|
Nomozga
|
11.
|
SHaxsiy mulkning belgisi sifatida muhrlarning paydo bo‘lishi
|
Anau, Nomozga
|
Arxeologiya fani faktlar asosida xulosalar chiqaradi. SHu jihatdan arxeolog tadqiqotchilarning fikrlari to‘g‘ridir. Oltintepa sopollari bilan Oks sopollari shakl jihatidan bir-biriga to‘liq mos kelmaydi.
8-rasm. Oltintepa moddiy madaniyatiga xos bo‘lmagan ashyolar.
9-rasm. Oks sivilizatsiyasi me’morchiligiga xos bo‘lgan labirint tizimi. Sopollitepa, Dashtli.
Hozirgi zamon tarix fanida tadqiqotchilar sivilizatsiyalarni belgilashning uchta jihatiga asosiy e’tiborlarini qaratishmoqdalar. Bular shaharlarning paydo bo‘lishi, hokimiyatga va ilohiyatga tegishli monumental me’morchilik va nihoyat yozuvning shakllanishi18. V.M.Massonning fikricha bu belgilar sivilizatsiyani belgilashda eng so‘nggi xulosalar bo‘lmay, uning madaniyatga oid majmualarini ham belgilaydi19.
A.P.Medvedev ilk sivilizatsiyalar va aholining ijtimoiy tarkibini o‘rganishda quyidagi ilmiy yo‘nalishlarni eng maqbul yo‘l sifatida biladi:
- ijtimoiy joylashish va tarqalish hududlarining kengligini aniqlashda yodgorliklar strukturasi va sug‘orilish shoxobchalari bo‘yicha ularning joylashish qonuniyatlarini o‘rganish;
- har xil demografik va ijtimoiy ma’lumotlarni beruvchi hukmdor tabaqalarga oid yodgorliklar va boshqa yodgorliklar hududini aniqlash;
- oila tarkibini va turlarini belgilashda asosiy arxeologik manba bo‘lgan yodgorlik va xonalar ko‘lamini aniqlash;
- aholining ijtimoiy tarkibini aniqlashda qabrlarning tipologiyasini ishlab chiqish;
- qabristonning shakllanishida boy qabrlarning joylashish tizimini o‘rganish20.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda ilk sivilizatsiya va davlatchilik uchun ko‘p tabaqali jamiyat xos ekanligi uqtirilmoqda21. Bir qator tadqiqotchilarning fikriga qaraganda ikki qismli yodgorliklar, tabiiyki ikki bosqichli jamoa jamiyat taraqqiyotining «yakka hokimlik» bosqichiga, ko‘p tabaqali jamoa esa ilk davlatchilik va sivilizatsiyaviy tizim sifatida baholanmoqda22.
G.CHayld tadqiqotlaridan boshlab shaharlarni boshqa yodgorliklardan farq qiladigan eng asosiy jihatidan biri sifatida aholi soni belgilanib kelinmoqda. Olimning hisobiga ko‘ra shahar aholisining soni 5000 kishi deb belgilangan23. Albatta, ushbu son hech kim tomonidan shubha ostiga olingani yo‘q va bundan yaxshi variant ham taklif etilgani yo‘q. Faqat, Andronovo madaniyatiga oid bironta yodgorlik shu o‘lchov asosida belgilanadigan bo‘lsa shahar toifasiga kirmaydi. Arkaimning umumiy maydoni 2-3 gektar bo‘lib, eng sodda hisob bo‘yicha ham 2000-2500 kishidan oshmaydi24.
Aholi tabaqasi-ijtimoiy guruhlar bo‘lib, jamoada tutgan mavqei urf-odatlar, diniy qoidalar, keyingi vaqtlarda esa yuridik jihatdan himoyalangan guruhlardir25. Aholi tarkibini ayrim yodgorliklar, jumladan Sopollitepa yodgorligi misolida muhokama etadigan bo‘lsak, bu holatda tabaqalangan ijtimoiy aholi to‘g‘risida gapirish noo‘rin bo‘ladi. M.Fridning klassifikatsiyasi bo‘yicha muhokama etadigan bo‘lsak Sopollitepa aholisi muayyan tartib qoidaga amal qiladigan «tenglashtirilgan» hamda «teng huquqli» jamoadir26.
Dostları ilə paylaş: |