6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika) Joba

Etikanıń tiykarġı kategoriyaları
Hár bir ilimnin óz kategoriyaları bolġanı kibi etika iliminiń de kategoriyaları bar. Etika pániniń kategoriyaları dep jámiyettiń morallıq turmısındaġı ulıwmalıq mańızlı táreplerdi, ózgeshelikler hám múnásibetlerdi insan tárepinen ózlestiriw usılların sáwlelendiriwshi túsiniklerge aytıladı. 
Etika kategoriyaları ózine tán ózgesheliklerge iye: olar tek ġana etika tarawında emes, al bálkim basqa tarawlarda da qollanıladı. Ámeliyatda morallıq iskerlikten tısqarıda bolġan nársenin ózi joq. Etika kategoriyaları bir waqıttıń ózinde basqa ilimler: siyasiy, ekonomikalıq hám huqıqıy ilimlerdiń de kategoriyaları esaplanadı. Sonday-aq, adamlar is-háreketleri, minez-qulıqların jámiyet talapları kóz-qarasınan maqullaw yaki qaralaw, yaġnıy morallıq bahalaw ózgesheligine iye bolıp tabıladı.
Jaqsılıq, jamanlıq, hújdan, parız, ádalat, abıroy, ar-namıs, iyman, muhabbat, nápret, ómir mazmunı, baxıt kategoriyaları etikanıń tiykarġı kategoriyaları esaplanadı. 
«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» kategoriyaları sociallıq progress dawamında mazmun jaġınan ózgerip hám jetilisip baradı. Usı mániste «jaqsılıq» hám «jamanlıq»tı eń alġashqı túsiniw menen házirgi sociallıq progress basqıshlarındaġı túsiniw bir-birinen parıqlanadı.
Sociallıq progresstiń blgili bir tariyxıy rawajlanıw basqıshındaġı «jaqsılıq» dep qaralġan qubılıs, basqa bir baskıshta «jawızlıq», yaki «jamanlıq» dep bahalanıwı múmkin. Mısalı, qul iyelewshilik dúzimi dáwirinde quldı urıw, sógiw, hátteki óltirip jiberiw múmkin edi. Bul nárse orın alġan morallıq sanaġa hesh te qayshı kelmeytuġın edi. Házir she? Házirgi zaman morallıq sanasında insan huqıqları hám erkinliklerine hár qanday agressiya ádep-ikramsızlıq yaki «jawızlıq», dep bahalanadı. Bul sonnan dálalat beredi, morallıq kategoriyalar udayı mazmun aspektinen ózgerip turadı. Sociallıq-tariyxıy progress hátteki «jaqsılıqtı» - «jamanlıqqa», «iygilikti» bolsa «jawızlıqqa» aylandırıp jiberiwi múmkin.
Jaqsılıq dep qorshaġan átirapta bolıp atırġan barlıq waqıya, qubılıs hám júzege kelip atırġan nárselerdiń insandı ardaqlaytugın, onıń máp hám talapların qanaatlandıratuġınan, morallıq ideallarġa sáykes keletuġın, adamgershiliktiń ósiwin hár tárepleme támiyinleytuġın, aqır-aqıbetinde baxıtli ómir keshiriwge xızmet etetugın barlıq unamlı táreplerdiń jıyıntıġına aytıladı.
Jaqsılıq basqa etika kategoriyalarınan óziniń tómendegi aspektleri menen ajıralıp turadı:

1. 
   jaqsılıq – insan iskerliginiń sebebei hám nátiyjesine kóre tekseriletuġın hámme belgili bir morallıq normalar sisteması kóz-qarasınan unamlı bahalawġa imkan beretuġın pozitiv morallıq mazmun bolıp tabıladı,
   
2. 
   jaqsılıq – morallıq idealġa muwapıq keletuġın real orın alġan morallıq múnásibetlerdiń unamlı mazmunı bolıp tabıladı,
   
3. 
   jaqsılıq – belgili bir, anıq tariyxıy moral` formasınıń barlıq unamlı norma hám principleri jıyıntıġın ózinde jámlegen ulıwmalıq ideal bolıp tabıladı,
   
4. 
   is-hárekettiń sebebine aylanıwshı morallıq maqset,
   
5. 
   jaqsılıq – insanıy ózgeshelik, pazıylet hám h.k.
   

Jaqsılıq kategoriyası óziniń kópqırlılıġı, keń qámrawlılıġı, morallıq múnásibetlerdiń universallıġı, yaġnıy adamlar turmısınıń barlıq salaların qamtıp alġanlıġı menen xarakterlenedi. Sonıń ushın da ol miynet tarawında – jámiyet mápleri jolında qılınġan hám dóretiwshilik miynet, siyasat hám huqıq tarawında – insanpárwarlıq, ádalatpárwarlıq hám basqa formalarda kórinis tabadı..
Jamanlıq dep jámiyettiń rawajlanıwına tosqınlıq qılıwshı, adamlardıń morallıq ideallarına, olar ardaqlaytuġın qádiriyatlarġa qayshı keletuġın, baxıtqa erisiwge, adamlar arasındaġı múnásibetlerde morallıq progresstiń ornatılıwına hám insanıylıqtıń ósiwine qayshı keletuġın is-háreketlerdi ózinde jámlestirgen túsinikler jıyıntıġına aytıladı.
«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» óz-ara baylanıslı hám áyne waqıtta birin-biri biykarlawshı kategoriyalar bolıp tabıladı. Jaqsılıq hám jamanlıq tuwralı hádislerde bılay delingen:
«Jaqsılarıńız xosh minezli bolıp, adamlarġa járdem beriwshi, yaġnıy átirapında jaqsı ómir keshiriwge imkaniyat beriwshi kisiler bolıp tabıladı. Jamanlarıńız maqtanshaq, dilazar, adamlardıń ráhátin buzıwshı kisiler bolıp tabıladı.
«Jaqsılarınız qarızdı ada etiwshi kisiler bolıp tabıladı. Jaqsılarıńız óz xalqına, shańaraq aġzalarına jaqsı bolġanlarıńız. Adamlardıń jaqsısı adamlarġa mánpaatlıraġıdur».
«Kimga jaqsılıq qılayın, - dep soraġan adamġa úsh mártebe anańa dep, tórtinshisinde atańa dep aytıńlar, yaġnıy jaqsılıqtı anańa, anańa, anańa, sońınan atańa qıl deydiler».
«Ádalat» kategoriyası tek etika kategoriyası ġana bolıp qalmastan, bir waqıttıń ózinde huqıqıy kategoriya da bolıp tabıladı.
«Ádalat» kategoriyasınıń ishki mazmunın, onıń tiykarġı sociallıq ólshemlerine itibar beriw bolashaq huqıqtanıwshılar ushın oġada mańızlı.
«Ádalat» kategoriyasınıń basqa morallıq kategoriyalardan parqı sonda, ol ásirese huqıqtanıw menen tıġız baylanıslı, málim dárejede ol etika hám huqıqtanıwdı baylanıstırıwshı kópir, tiykar rolin óteydi. Biraq ol dáslep morallıq kategoriya. Huqıqtanıw páni usı morallıq kategoriyanı nızamlar tiykarında aladı, onı adamlar múnásibetinde ornatılıwın támiyinlewga xızmet etedi. Bul tuwralı I.Karimov «Ádalat nızam ústinliginde» atlı bayanatında keń toqtaladı. Huqıq pániniń ádalattı ornatıw ushın is-háreketi ol huqıqıy kategoriya degen juwmaqqa da alıp keledi. Haslında bolsa ádalat eń dáslep morallıq kategoriyadir. Bul kategoriya mısalında etika hám huqıq pánleriniń bir-biri menen organikalıq baylanısta ekenligin kóriw múmkin. «Ádalat» óz mazmunına kóre shaxs erkinlikleri hám minnetleri ortasındaġı proporcionallıqtı, uyġınlıqtı o``ektiv halıs bahalawdıń sociallıq ólshemi bolıp tabıladı.
«Ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyaları da ózleriniń sociallıq áhmiyetine kóre joqarı morallıq pazıyletlerdi sáwlelendiredi. Ar-namıs hám abıroy haqqındaġı dáslepki túsinikler alġashqı ruwlıq-qáwimlik dúzimniń aqırlarında qáliplesken bolıp, insan morallıq kamalatınıń joqarġı bir kórinisi sıpatında jámáát aġzaları aldındaġı shaxsıy qádir-qımbat, sociallıq abıroydı bahalaw, ańlaw arqalı kórinis tabadı. Etika pániniń tariyxında «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyalarına birinshi mártebe Áyyemgi Rim stoicizm filosofiyasında úlken itibar berildi. Rim stoicizm filosofiyası wákillerinen, ásirese Luciy Anney Seneka, Mark Avreliy hám Epiktet «ar-namıs» hám «baıroy» kategoriyaların turaqlı izertledi.Olar hátteki adamnıń ólimin ar-namıs hám abıroydıń ayaq astı etiliwinen abzal kórgen.
Mısalı, Epiktet: «Insan tuwılsa yaki ólse, óz pullarınan, úy-jayınan mahrum bolsa –bul ayanıshlı emes, óytkeni bulardıń barlıġı insanġa tán emes. Eger insan óziniń haqıyqıy múlkin – óz insanıy qádir-qımbatın joġaltsa, bul ashınarlı há ayanıshlı bolıp tabıladı», - degen edi.
Ar-namıs hám abıroy kategoriyaları Oraylıq Aziya oyshıllarınıń morallıq táliymatlarında da ushırasadı. Insannıń qádir-qımbatı, ar-namısı hám abıroyı At-Termiziy, Abu Nasır Farabiy, Beruniy, Bahawaddin Naqshband, Ahmed YAssawiy, Xoja Axror, Ámir Temur, Álisher Nawayı hám basqa orta ásir SHıġıs oyshıllarınıń dóretiwshilik miyrasında ayrıqsha orın tutadı. Batısta bolsa «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyası Oyanıw dáwiri oyshılları N.Kopernik, Jordano Bruno, Lorenco Valla, Erazm Rotterdamskiy, Galileo Galiley hám basqa da oyshıllar dóretiwshiliginen keń orın alġan. Ásirese Orta ásirlerde rıcarlıq ar-namıs hám abıroy, anaw yaki mınaw ataqqa tiyislilik (lord, graf hám t.b.) ayrıksha mánawiy pazıyletlerdiń bolıwın, shaxsıy hám shańaraqlıq qádir-qımbattı, ar-namıs hám abıroydı sheksiz húrmet qılıw hám qádirlewdi morallıq qaġıyda hám princip dárejesine kóterdi. Ar-namıs hám abıroy kategoriyalarınıń insan ómirindegi úsinligi Pushkin, Lermontov, Dantes, Bayron dóretiwshiligi hám ómirinde duel` – jekpe-jek alısıw kelbetinde de boladı. 
Milliy ideologiyada bul kategoriyalarġa ayrıqsha itibar berilgenin atap ótiw kerek. Milliy ar-namıs, milliy qádir-qımbat áyne usınday tiykarlar bolıp tabıladı. Mámleketimiz abıroyı hám ar-namısi – halqımızdıń tariyxıy qádir-qımbatınıń turmısta ornatılıwınıń mánawiy kepili. Milliy ar-namıs, abıroy hám qádir-qımbattı qorġamay turıp milliy ġárezsizlikti bekkemlew múmkin emes.
Ar-namıs hám abıroydıń hár bir adamda qálipleskenligi sociallıq gúlleniw hám mánawiy pákliktiń kepili bolıp tabıladı. SHaxsıy ar-namıs hám abıroy kamal taptırılsa, jámiyetimizde jınayatshılıq, buzıqshılıq, giyabentlik kibi ádep-ikramsızlıqlar kemeyedi.
Kelesi morallıq kategoriya – hújdan kategoriyası. Hújdan ar-namıs kibi joqarı morallıq pazıylet. Hújdan óz tábiyatına kóre sociallıq-tariyxıy pazıylet bolıp, adamnıń puqaralıq jetikligi hám sociallıq juwapkershiligi tiykarında qáliplesedi. «Hújdan hámiri», «hújdan azabı», «hújdan hawazı» kibi túsinikler adamnıń túrli is-háreketleri hám qulqın sociallıq payda yaki zıyan kóz-karasınan bahalawdı ańlatadı. 
Hújdan adamda tuwma qásiyet emes, ol adamnıń individual-shaxsıy kamalatı, shaxsıy óiri, táġdiri tiykarında qáliplesedi. Hújdan shu sababli túrli adamlarda túrli dárejeda qáliplesken boladı. 
Hújdan óz tábiyatına kóre eki tárepten - aqılıy hám sezimlik táreplerden ibarat boladı. Hújdan sociallıq aqıl, sociallıq qaġıydalarġa ámel kılıw dárejesin ańlatar eken, ol insanda hár qıylı sezim-tuyġılardı oyatadı.
Bul tuyġılar qanaatlanıw, jubanıw yaki, kerisinshe, uyalıw, qıynalıw, azaplanıw formasında kórinis tabadı.
Áyyemgi Rimda hújdan sociallıq mánis-mazmundı kózde tutıp «hújdan – bul mıń gúwa», - dep te atap kórsetilgen. Hújdan usı mániste adamnıń sociallıq juwapkershiliginiń individual-shaxsıy ańlatılıwı. Hújdan áyne usı tárepleri menen óziniń normativ táreplerin ayqınıraq kórsetedi. 
Hújdanlılıq – bul sociallıq parızdı ańlaw hám oġan sáykes is-háreketler qılıw. Hújdanlılıq - bul juwapkershilik seziminiń shaxs iskerliginde ústinlikke iye bolıwı. Hújdanlılıq – insannıń qararlarında, háreket baġdarların tańlawında adamıylıqtıń, insanpárwarlıqtıń, mehir-aqıbettiń ústinligi.
Parız kategoriyası da hújdan kategoriyası kibi adamlarda túrli dárejede kamal tapqan boladı. Parız kóbirek shaxstıń individual ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Ol adamda qanday dárejede juwapkershilik, uyat, ar-namıs hám abıroy sezimi rawajlanġanlıgı menen baylanıslı.
Parız insan progresiniń joqarı sociallıq basqıshlarında tariyxıy qáliplesken. Parız – sociallıq hám shaxsıy mánawiy qarızdarlıqtı, sociallıq turmısqa individual tárizde tiyislilik hám ġárezliliktiń ańlatpası. Parız tiykarınan eki túrde yaki basqıshta kórinis tabadı. Birinshisi – sociallıq-tariyxıy parız. Ol milliy ruwajlanıw, gúlleniw, milliy mádeniyat, watan aldındaġı juwapkershilik formasında kórinedi. 
SHaxsıy individual parız – ekinshi bir kórinis bolıp, ol ata-ana aldındaġı parız, tuwġan-tuwısqanlar aldındaġı parız, aġa-ini, apa-sińli aldındaġı parız, doslar aldındaġı parız, sonday-aq shaxstıń ómir joldası aldındaġı parızı formasında kórinis tabadı. 
Parızdıń anaw yaki mınaw kórinisi shaxstıń ulıwmalıq mádeniyatı dárejesi, ádep-ikramlılıġı, hújdanlılıġı hám tárbiyasına baylanıslı. Parızdıń joqarı kórinisi – sociallıq parızġa shaxsıy-individual parız rawajı arqalı erisiledi. Parızdıń kásip penen baylanıslı túrin de óz aldına kórsetiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Baxıt kategoriyası ham tiykarġı morallıq kategoriyalardan biri esaplanadı. Baxıt haqqındaġı ilk tushuncha hám tasavvurlar sociallıq progressning birmuncha keyingi davrlarida (quldorlik tuzumi) qáliplesken.
Baxıtni diniy-mistik hám dunyoviy tushunishlar mavjud. Diniy tushunishga binoan haqiqiy baxıt – bul xudo marhamatiga iye bwlish, jámiyetke tushish, dep tushunilgan.
Baxıtni dunyoviy tushunish adamlardıń real turmushlarida farovonlikka, osoyishtalikka, saodatga, rwshnolikga erishishga qaratilgan individual-shaxsıy tasavvurlariga asoslangandir.
Baxıt túsinigi abstrakt morallıq túsinik bolsa da, ol konkret qubılıslarda ańlatıwdı talap etedi. Baxıt degende, ayırımlar sheksiz mal-múlikke, materiallıq baylıqlarġa iye bolıwdı túsinse, ayırımlar bolsa birer-bir úlken lawazımġa iye bolıwdı túsiniwi múmkin. Baxıt túsinigi sonıń ushın shaxsıy-konkretlikti talap etedi. YAġnıy anaw yaki mınaw shaxstıń mánawiy hám mádeniy dárejesine funkcional ráwishte baylanıslı. Usı mániste kim ushındır baxıt – bul den sawlıq bolsa, kim ushındır baxıt – bul sadıq doslarġa, súyikli kásipke iye bolıw.
Insap kategoriyası metodologiyalıq aspektten filosofiyalıq «ólshem» kategoriyası menen baylanıslı. Insap kategoriyası sociallıq baha tiykarında qáliplesip, adamnıń bir qatar mánawiy qásiyetleri – hadallıq, iygilik, hújdan, rasgóylik, mehir-aqıbet, adamgershilikti ózinde jámlestiredi. 
Insap kategoriyası hár qanday morallıq sistema hám mádeniyatda bola bermeydi. Insap kategoriyası ózbek, qaraqalpaq milliy ádep-ikramlılıġına tán bolġan kategoriya.
Onıń roli sociallıq turmısta kútá úlken. Anaw yaki mınaw is-hárekette sociallıq kólemnen, ólshemnen shetke shıġıw - insapsızlıq, demek ádepsizlik esaplanadı. Bul ázeliy morallıq kategoriya milliy ġárezsizligimiz sebepli turmısımızda jáne tiklenbekte.
Insap kategoriyası óz mazmunına hám adamlar turmısında atqaratuġın wazıypalarına kóre insap, abıroy, ar-namıs penen ajıralmas baylanısta boladı.
Ġárezsizlik ideologiyasınıń ózegin basqa joqarı morallıq kategoriyalar menen bir qatarda iyman kategoriyası da quraydı. Iyman usı kategoriyalar tiykarında insannıń mánawiy dún`yaġa kóz-qarasınıń negizi – itiqattı qáliplestiredi. Iyman adamda turmıslıq kónlikpeler, tásirler, tájiriybe hám tárbiya tiykarında júzege keledi hám itiqat dárejesine kóteriledi. Itiqat adamnıń anaw yaki mınaw qubılısqa qatnastaġı turmıslıq poziciyasın ańlatadı. Iyman burınġı marksistlik-leninlik etikada diniy-mistikalıq kategoriya sıpatında bahalandı, onıń jámiyet ómirindegi roli kemsitildi. Nátiyjede iymansızlıq turmıslıq normaġa aynalıp qaldı. Satqınlıq, jalaqorlıq, ala awızlıq, qızġanısh, jawızlıq hám t.b. qubılıslar iymansızlıq úlgileri bolıp tabıladı. Bunday mánawiy pás morallıq qásiyetler kópshilik sovet puqaraları sanasında qáliplesip qálġan edi. Bunıń aqıbetinde Watanımızdıń iymanlı hám insaplı, hújdanlı hám ar-namıslı ul-qızları quwġınġa hám qataġanġa duwshar bolġan edi. Iyman milliy sana, milliy mádeniyat hám milliy mánawiyattıń aynası bolıp tabıladı.
Muhabbat kategoriyası insannıń morallıq kamalatınıń eń joqarı hám iygilikli kórinisi bolıp tabıladı. Muhabbat óz mazmunına kóre sezimlik hám aqılıy táreplerdiń óz-ara dialektikalıq birliginen ibarat. Muhabbat haqqındaġı túsinik insannıń tábiyattan tariyxıy ajıralıp shıġıwı hám sociallıq janzat kelbetine kiriwi menen baylanıslı. Insaniyat jámiyeti ushın tán bolġan joqarı tuyġı – muhabbat sociallıq progresstiń ónimi. Ol eki – biologiyalıq hám mánawiy birlesiw zárúrlikleriniń óz-ara birliginiń mánawiy ańlatpası.
Muhabbat, súyiw hám súyiliw sezimi insannıń mánawiy quwatı bolıp tabıladı. Muhabbat iygilik, miriwbet, saqıylıq, mártlik, batırlıq, sadıqlıq, parız, isenim hám baxıt kategoriyaları menen baylanıslı. Muhabbat morallıq-mánawiy qubılıs sıpatında individual-biytákirar boladı. Súyiw hám súye alıw qábileti hár bir adamda ózine tán, qaytalanbas xarakterge iye. Biraq sociallıq-mánawiy progress muhabbat haqqında joqarı úlgi - muhabbattıń obrazlı kelbetin jaratadı.
Bul «ideal» túsinigi arqalı ańlatıladı. Mánawiy progress óz dáwiriniń idealı tárizinde Farhad hám SHiyrin, Láyli hám Májnún, Romeo hám Djul`etta, Tahir hám Zuhra, Atabek hám Kumush obrazların keyingi áwladlar ushın jarattı. Olar shın muhabbat úlgisi esaplanadı. 
«Muhabbat» kategoriyasın «ıshqı» hám «súygi» kategoriyalarınan parıqlaw lazım. «Súygi» hám «ıshqı» kategoriyaları mánisi boyınsha bir-birine jaqın kategoriyalar. Biraq olar ulıwmalıraq bolġan morallıq kategoriya «muhabbat» kategoriyasınıń quram bólekleri esaplanadı. Mısalı, súygi, ıshqı konkret bir shaxsqa baylanıslı jaqınlıqtı, zárúrlikti ańlatsa, «muhabbat» kategoriyası keńirek bolġan qubılıslardı da ańlatadı. Mısalı, «ana Watanġa muhabbat», «súyikli kásipke bolġan muhabbat», «ata-anaġa muhabbat, mehir-aqıbet, saqawat, dártleslik, minnetdarlıq, baylanıslılıq» kibi túsiniklerdi de óz ishine aladı.
Morallıq kategoriyalar sistemasında «hadal» hám «haram» kategoriyaları ayrıqsha orın tutadı. Ózbek milliy ádebinde bul morallıq kategoriyalar mánawiyatımızdıń ústini esaplanadı. Ótmish ata-babalarımızdıń mánawiy turmısında usı kategoriyalar ústinlik qılġan. «Hadal» hám «haram» kategoriyaları diniy-mistikalıq tábiyatqa iye, musılman moraliniń ġana túsinikleri degen aqida úydirme ekenligi búgingi mánawiy pákleniw, morallıq oyanıw dáwirinde barġan sayın sezilip barmaqta.

Zamanagóy insanıy qádiriyatlar teoriyalıq ta, ámeliy de psixologiyanıń eń aktual mashqalası bolıp tabıladı, óytkeni olar shaxstıń dún`yaga kóz-qarasın qáliplestiriwge tásir qıladı hám tek ġana jeke shaxstıń emes, bálkim sociallıq topardıń (úlken yamasa kishi), jámááttiń, etnostıń, millettiń hám pútkil insaniyattıń iskerliginiń integrativlik tiykarı bolıp tabıladı. Insannıń ómirindegi qádiriyatlardıń rolin bahalaw qıyın, óytkeni olar onıń ómirin jaqtılandıradı, ómirdi uyġınlıq hám ápiwayılıq penen toltıradı, bul bolsa insannıń ıqtıyar erkinligine, dóretiwshilik imkaniyatlarınıń ıqtıyarına umtılıwdı belgilep beredi.

Insan ómirindegi qádiriyatlar mashqalası aksiologiya ilimi (grekshe axia - qádiriyat, logos – sóz, táliymat, úyreniw), anıġıraġı filosofiya, sociologiya, psixologiya hám pedagogika ilimiy bilimleriniń ayrıqsha tarmaġı tárepinen úyreniledi. Psixologiyada qádiriyatlar degende insannıń ózi ushın mańızlı bolġan, onıń haqıyqıy zárúrligine, ideallarına, shaxsıy mánislerine juwap beretuġın nárse túsiniledi. Sonday-aq qádiriyatlar degende olar sociallıq ideallardı sáwlelendiretuġın hám sonıń ushın zárúr, bolıwı lazım etalon esaplanatuġın ob`ektler, qubılıslar, olardıń ózgeshelikleri hám abstrakt ideyalar túsiniledi.
Atap ótiw kerek, insan ómirindegi qádiriyatlardıń mańızlılıġı hám áhmiyeti kerisi menen qıyaslaġanda júzege keledi (adamlar jaqsılıqqa umtıladı, óytkeni jer júzinde jawızlıq bar). Qádiriyatlar insannıń da, pútkil insaniyattıń da turmısın qamtıp aladı, sonıń menen birge olar absolyut ráwishte barlıq tarawlarġa (biliw, minez-kulıq hám ezimlik) tásir jasaydı.
Qádiriyatlar mashqalası kóplegen belgili filosoflar, sociologlar, psixologlar hám oqıtıwshılardı qızıġıwshılıq oyattı, biraq bul máseleni úyreniwdiń baslanıwı áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Mısalı, Sokrat birinshilerden bolıp jaqsılıq, pazıylet hám gózzallıqtıń ne ekenin túsiniwge háreket etken hám bul túsinikler nárseler yaki qılwalardan ajıratılġan. Ol usı túsiniklerdi ańlaw nátiyjesinde alınġan bilim insannıń morallıq is-háreketleriniń tiykarı dep esaplaydı. Protagordıń ideyalarına múrájaat etsek, ol hár bir insan orın alġan hám orın almaġan nárselerdiń ólshemi sıpatında qádiriyat bolıp tabıladı dep esaplaġan.
«Qádiriyat» kategoriyasın analizlegende Aristotel`di itibarsız qaldırıp bolmaydı, óytkeni «timia» (yaki qádirli) atamasınıń kelip shıġıwı áyne oġan tiyisli. Onıń pikirinshe, insan ómirinde qádiriyatlar hám nárse jáne qubılıslar deregi, hám olardıń hár qıylılıġınıń sebebi bolıp tabıladı. Aristotel` tómendegi qayırlılıqlardı ajıratadı:

• 
  qádirlenetuġın (yaki ilahiy, olardıń qatarına filosof jan hám aqıldı kirgizedi(;
  
• 
  maqtawlı (márt maqtaw);
  
• 
  imkaniyatlar (olarġa filosof kúsh, baylıq, gózzallıq, hákimiyat hám t.b. kirgizedi).
  

Qádiriyatlardıń tábiyat haqqındaġı máselelerdi islep shıġıwda Jańa ásir filosofları mańızlı úles qostı. Sol dáwirdiń eń kórnekli wákilleriniń biri I.Kant bolıp, ol ıqtıyardı (erkti) insannıń qádiriyatlar tarawındaġı mashqalalardı sheshiwge járdem beretuġın oraylıq kategoriya dep ataġan. Qádiriyatlardıń qáliplesiw procesin eń tolıq túsindiriw G.Gegelge tiyisli bolıp, ol qádiriyatlardıń ózgeriwin, olardıń baylanısların hám strukturasın iskerliktiń orın alıwınıń úsh dárejesinde súwretlegen (olar tómendegi tablicada tolıġıraq súwretlengen).

Iskerlik procesinde qádiriyatlardıń ózgeriwiniń ózgeshelikleri

(G.Gegel` boyınsha)

Iskerlik dárejeleri	Qádiriyatlardıń qáliplesiw ózgeshelikleri
Birinshi	subyektiv qádiriyattıń payda bolıwı (onı anıqlaw háreket baslanıwınan aldın ámelge asıralıd), qarar qabıl qılınadı, yaġnıy qádiriyat-maqset anıqlastırılıwı hám sırtqı ózgeriwsheń shárayatlar menen baylanıslı bolıwı kerek
Ekinshi	Qádiriyat iskerliktiń dıqqat orayında boladı, qádiriyat hám oġan erisiwdiń múmkin bolġan usılları ortasındaġı belsendi hám sonıń menen birge qayshılı óz-ara tásir júz beredi, bul jerde qádiriyat jańa qádiriyatlardı qáliplestiriw usılına aynaladı.
Úshinshi	qádiriyatlar tikkeley iskerlikke baylanıstırıladı, onda olar ob`ektivlestirilgen process sıpatında kórinis tabadı

Insan ómirindegi qádiriyatlar mashqalası shet el psixologları tárepinen tereń úyrenilgen, olar arasında V.Frankldıń jumısların ayrıqsha atap ótiw kerek. Onıń aytıwınsha, insan ómiriniń mazmunı onıń bazalıq maġlıwatı sıpatında qádiriyatlar sistemasında kórinis tabadı. Qádiriyatlar degende ol tek ġana konkret jámiyettiń emes, bálkim insaniyattıń pútkil (tariyxıy) rawajlanıw jolında olardıń kóp sanlı wákilleri ushın tán bolġan mánislerin (ol bulardı «mánis universaliyaları» dep atadı) túsindi. Viktor Frankl qádiriyatlardıń subyektiv áhmiyetine itibar qarattı, bunda eń dáslep insannıń onı ámelge asırıw ushın juwapkershilikti óz moynına alıwı júz beredi.

Ótken ásirdiń ekinshi yarımında qádiriyatlar kóbinese alımlar tarepinen «qádiriyatlıq baġdarlar» hám «shaxsıy qádiriyatlar» túsinikleri kóz-qarasınan qarap shıgılġan. SHaxstıń qádiriyatlıq baġdarların úyreniwge úlken itibar karatıldı, olar hám insannıń qorshaġan reallıqtı bahalawı ushın ideologiyalıq, siyasiy, morallıq hám etikalıq tiykarı, hám ob`ektlerdi shaxs ushın áhmiyetine kore parıqlaw usılı sıpatında túsinildi. Derlik barlıq alımlar itibar bergen tiykarġı nárse sonnan ibarat, qádiriyatlıq baġdarlar insannıń sociallıq tájiriybesin ózlestiriw nátiyjesinde qáliplesedi hám olar ózleriniń kórinis tabıwın shaxstıń maqsetleri, idealları, qızıġıwshılıqları, itiqatlarında hám shaxstıń basqa kórinislerde tabadı. Óz náwbetinde, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması shaxsıyattıń baġdarlanġanlıġınıń mazmunlıq tárepiniń tiykarı bolıp, onıń qorshaġan reallıqqa ishki múnásibetin sáwlelendiredi.
Solay etip, psixologiyada qádiriyatlıq baġdarlar shaxstıń baġdarın hám onıń iskerliginiń mazmunlıq tárepin sıpatlawshı quramalı sociallıq-psixologilıq qubılıs sıpatında qaraldı, bul insannıń ózine, basqa adamlarġa hám ulıwma álemge bolġan ulıwmalıq jantasıwın anıqlap berdi, sonday-aq onıń minez-qulqına hám iskerligine mánis hám baġdar berdi.
Qádiriyatlardıń jasaw formaları, olardıń belgileri hám ózgeshelikleri
Óziniń rawajlanıw tariyxı dawamında insaniyat tárepinen ulıwmaadamzatlıq yaki universal qádiriyatlar islep shıġıldı, olar kóp áwladlar hám ásirler dawamında óz mánisin ózgertpedi hám áhmiyetin joġaltpadı. Bular haqıyqat, gózzallıq, jaqsılıq, erkinlik, ádalat hám basqalar kibi qádiriyatlar. Insan ómirindegi usı hám basqa kóplegen qádiriyatlar motivaciyalıq-zárúrlikler tarawı menen baylanıslı hám insannıń ómir iskerliginde mańızlı tártipke salıwshı faktor esaplanadı.
Qádiriyatlar psixologiyalıq túsiniwde eki mániste ańlatılıwı múmkin: 1) ob`ektiv ráwishte bar bolġan ideyalar, nárseler, qubılıslar, háreketler, ónimlerdin ózgeshelikleri (hám materiallıq, hám mánawiy) formada; 2) olardıń shaxs ushın áhmiyeti (qádiriyatlar sisteması) sıpatında.
Qádiriyatlardıń jasaw formaları arasında tómendegiler ajıralıp turadı: sociallıq, predmetli hám shaxsıy (olar tablicada tolıġıraq berilgen).

Qádiriyatlardıń jasaw formaları ( O.V. Suxomlinskaya boyınsha)

Formalar	Qádiriyatlar
Sociallıq	Jámáát,topar, shańaraq, shaxs hám jámiyettiń real qádiriyatları
Predmetli	Ádebiyat, ġalaba xabar quralları, iskusstvo, submádeniyat hám basqalar
SHaxsıy	Zárúrlikler, motivler, qálewler, ideallar, itiqatlar hám basqalar.

M. Rokichtiń izertlewleri qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlardı úyreniwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Ol qádiriyatlar degende birer bir ob`ekt yaki jaġdayġa hesh qanday baylanısı joq, tek ġana is-háreketlerdiń túrleri hám ústinlikke iye maqsetler tuwralı insan itiqatlarınıń ańlatpası bolġan unamlı yaki unamsız ideyalardı (abstrakt ideyalardı) túsingen. Izertlewshiniń pikirine kóre, barlıq qádiriyatlar tómendegi belgilerge iye:

• 
  (mańızdı hám motivaciyalaytuġın) qádiriyatlardıń ulıwma sanı onsha kóp emes;
  
• 
  adamlardıń barlıq qádiriyatları bir-birine uqsas (tek olardıń áhmiyetlilik dárejesi parıqlanadı);
  
• 
  barlıq qádiriyatlar sistemalardı quraydı;
  
• 
  mádeniyat, jámiyet hám sociallıq institutlar qádiriyatlar derekleri bolıp tabıladı;
  
• 
  qádiriyatlar hár qıylı ilimler úyrenetuġın kóplegen qubılıslarġa tásir qıladı.
  

Bunnan tısqarı, M. Rokich insannıń qádiriyatlıq baġdarlarınıń kóplegen faktorlarġa, mısalı, onıń dáramatı, jınısı, jası, rasası, milleti, maġlıwmat hám tárbiya dárejesi, diniy baġdarı, siyasiy itiqatı hám basqalarġa tikkeley baylanıslılıġın anıqladı.
Qádiriyatlardıń bazı bir belgileri S.Shvarts hám V.Biliski tárepinen usınılġan, atap aytqanda:

• 
  qádiriyatlar túsinigi astında yaki túsinik, yaki itiqat túsiniledi;
  
• 
  olar individtiń minez-qulqınıń qálengen juwmaqlawshı halatına yaki onıń minez-qulqına qatnaslı bolıp tabıladı;
  
• 
  olar situaciyadan joqarı turıwshı xarakterge iye;
  
• 
  tańlaw, sonday-aq insan minez-qulqı hám is-háreketin bahalawdı basshılıqqa aladı;
  
• 
  olar áhmiyeti boyınsha tártiplestiriledi.
  

Qádiriyatlar klassifikaciyası.
Búgingi kúnde psixologiyada qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlardıń júdá kóp hár qıylı klassifikaciyaları bar. Bul kóp qıylılıq qádiriyatlardıń túrli ólshemlerge kóre klassifikaciyalanġanlıġı sebepli payda boldı. Bul qádiriyatlardı qanday zárúrliklerdi qánaatlandırıwına, insan ómirinde qanday rol` oynawına hám qaysı tarawda qollanılıwına qarap, belgili bir toparlar hám klasslarġa birlestiriw múmkin. Tómendegi tablicada qádiriyatlardıń eń ulıwmalastırılġan klassifikaciyası keltirilgen
Qádiriyatlar klassifikaciyası

Ólshemler	Qádiriyatlar bolıwı múmkin
Ózlestiriw ob`ekti	Materiallıq hám mánawiy-morallıq
Ob`ekttiń predmeti hám mazmunı	Sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám morallıq
Ózlestiriw sub`ekti	Jámiyet, klasslar hám sociallıq toparlar qádiriyatları
Ózlestiriw maqseti	Egoistik hám al`truistik
Ulıwmalastırıw dárejesi	Konkret hám abstrakt
Kórinis tabıw usılı	Traqlı hám situaciyaga kóre
Insan iskerligi roli	Terminal hám instrumental
Insan iskerligi mazmunı	Biliw hám predmetli-ózgertiwshi (dóretiwshilik, estetikalıq, ilimiy, diniy hám t.b.)
Tiyislilik	individual (yaki shaxsıy), toparlıq, jámáátlik, sociallıq, milliy, ulıwmaadamzatlıq
Topar hám jámiyet múnásibeti	Unamlı hám unamsız

Insaniy qádiriyatlardıń psixologiyalıq ózgesheligi kóz-qarasınan K.Xabibulin usınġan klassifikaciya júdá qızıqlı. Ol qádiriyatlardı tómendegishe bólistiredi:

• 
  iskerlik sub`ektine baylanıslı qádiriyatlar individual bolıwı yaki topar, klass, jámiyettiń qádiriyatları sıpatında háreket etiwi múmkin;
  
• 
  iskerlik ob`ektine kóre, alım insan ómirindegi materiallıq (yaki vital) hám sociogen (yaki mánawiy) qádiriyatlardı ajırattı;
  
• 
  insan iskerligi túrine qarap, qádiriyatlar kognitiv, miynet, tárbiyalıq hám sociallıq-siyasiy bolıwı múmkin;
  
• 
  aqırġı topar iskerlikti orınlaw usılları boyınsha qádiriyatlardan ibarat.
  

Sonday-aq ómirsheń mańızlı (insannıń jaqsılıq, jamanlıq, baxıt hám qayġı haqqındaġı ideyaları) hám universal qádiriyatlardı ajıratıwġa tiykarlanġan klassifikaciya orın alġan. Bul klassifikaciyalaw ótken ásirdiń aqırında T.V. Butkovskaya tárepinen islep shıġılġan. Alımnıń pikirinshe, universal qádiriyatlar tómendegiler:

• 
  ómirsheń (vital) (ómir, shańaraq, den sawlıq);
  
• 
  jámiyetshiliktiń tán alıwı (sociallıq status hám miynet qábileti kibi qádiriyatlar);
  
• 
  shaxslarara tán alınıw (al`truizm hám hadallıqtıń kórinis tabıwı);
  
• 
  demokratiyalıq (pikir ham sóz erkinligi);
  
•