7-mavzu. Soliqlarni undirish mexanizmi va uni takomillashtirish

7.1-rasm. Soliq qarzlarini vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillar⁷
Rus iqtisodchi olimi O.S. Kalacheva o‘z tadqiqotlarida soliq qarzdorligi vujudga kelishiga ta’sir etuvchi omillar sifatida soliq madaniyatining pastligi, normativ hujjatlarning beqaror va o‘zgaruvchanligi, targ‘ibot ishlarining sustligi, davlat organlariga nisbatan ishonchsizlikning yuqoriligini misol sifatida keltirib o‘tgan^.8
Soliq qarzi vujudga kelishiga quyidagi bir necha sabablarni misol qilib keltirish mumkin:
Soliq to‘lovchi o‘z majburiyatlarini bilmasligi;
Soliq to‘lovchi hisob raqamida mablag‘larni yo‘qligi yoki yetarli miqdorda yo‘qligi;
Qasddan soliq to‘lamaslik;
Soliq to‘lovchining sog‘ligining yomonlashuvi;
Soliq to‘lovchi uzoqroq safarda bo‘lishi;
Boshqa sabablar.⁹
Soliq to‘lovchi o‘z majburiyatlarini bilmasligi, ya’ni soliq to‘lash muddatlarini bilmaslik yoki to‘lanishi kerak bo‘lgan soliq summasini bilmaslik holatlari bo‘lishi mumkin. Xuddi shuningdek, soliq to‘lovchilarning soliq yig‘imlarni to‘lash majburiyatini bajarish muddati kelganda xo‘jalik yurituvchi subyektda moliyaviy muammolarning mavjudligi, ya’ni bankdagi hisob raqamlarida pul mablag‘larining mavjud emasligi yoki yetarli darajada mavjud emasligi holatlari ham amaliyotda uchrab turadi.
Soliq to‘lovchi qasddan, ya’ni o‘z majburiyatlarini bila turib soliq to‘lamaslik holatlari ham bo‘lishi mumkin. Bunday holatlar yuzasidan Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksning 174-moddasiga muvofiq javobgarlik belgilangan. Mazkur moddaga muvofiq: “Soliq olinadigan foydani (daromadni) yoki boshqa obyektlarni qasddan yashirish (kamaytirib ko‘rsatish) yoxud soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashdan qasddan bo‘yin tovlash, fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa – besh baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Xuddi shunday huquqbuzarlik ancha miqdorda sodir etilgan bo‘lsa, fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda, mansabdor shaxslarga esa o‘n baravaridan o‘n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi”^.10
Shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ham soliqlar yoki yig‘imlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash uchun javobgarlik choralari belgilangan. Jinoyat kodeksining 184-moddasiga muvofiq: “Foyda (daromad) yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirishni, kamaytirib ko‘rsatishni, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni yoki yig‘imlarni to‘lashdan qasddan bo‘yin tovlashni ancha miqdorda sodir etish, shunday qilmish uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin ro‘y bergan bo‘lsa – bazaviy hisoblash miqdorining bir yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
Soliqlar yoki yig‘imlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash: a) takroran; b) ko‘p miqdorda sodir etilgan bo‘lsa:
bazaviy hisoblash miqdorining bir yuz ellik baravaridan uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Soliqlar yoki yig‘imlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash juda ko‘p miqdorda sodir etilgan bo‘lsa:
bazaviy hisoblash miqdorining uch yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Qasddan yashirilgan, kamaytirib ko‘rsatilgan foyda (daromad) bo‘yicha soliqlar va yig‘imlar to‘liq to‘langan taqdirda, ozodlikni cheklash va ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanilmaydi.
Birinchi marta jinoyat sodir etgan shaxs, agar u soliq tekshiruvi materiallarini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha davlat soliq xizmati organining qarorini yoki O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamentining sodir etilgan jinoyat haqidagi xabarini olgan kundan e’tiboran o‘ttiz kun ichida soliqlar va yig‘imlar, shu jumladan, penyalar va boshqa moliyaviy sanksiyalar tarzida davlatga yetkazilgan zararning o‘rnini to‘liq qoplasa, javobgarlikdan ozod qilinadi^”.11
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning byudjet oldidagi soliq qarzlarini quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganishimiz mumkin:
joriy soliq qarz summasi; majburiy undiruvga qaratilgan qarz summasi; muddati uzaytirilgan qarz summasi;
soliq tekshiruvi yoki soliq nazorati o‘tkazilishi natijasida aniqlangan
soliq qarzi summasi; umidsiz qarz summasi.
Joriy soliq qarz summasi – bunday soliq qarzlari asosan xo‘jalik yurituvchi subyektlarining kelgusi davr uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan soliqlari bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari hisoblanishi yoki to‘lovlarni qisqa muddatlarga kechikishi natijasida vujudga keladi.
Majburiy undiruvga qaratilgan qarz summasi – bu o‘z vaqtida belgilangan muddatlarda to‘lovlar amalga oshirilmaganligi sababli xo‘jalik yurituvchi subyektlarning byudjet oldidagi soliq qarzlarini to‘lash imkoni bo‘lmagan hollarda paydo bo‘ladi. Mahsulot jo‘natgan, xizmat ko‘rsatgan yoki boshqa ishlarni amalga oshirgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitor qarzlari paydo bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning bankdagi hisob raqamiga mablag‘lar kelib tushmaganligi sababli korxona byudjetga to‘lovlarni amalga oshira olmaydi. Ammo, amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun to‘lov amalga oshirilishiga qarab emas, balki jo‘natilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlarga qarab soliq turlari bo‘yicha soliqlar hisoblanadi hamda korxona tomonidan hisob-kitoblar belgilangan muddatlarda soliq organlariga taqdim etiladi. Bu hisob-kitoblar davlat soliq organlarida ularning shaxsiy varaqalariga kiritiladi. O‘z vaqtida to‘lovlar amalga oshirilmaganligi sababli, korxonalarning davlat byudjeti oldida soliq qarzlari vujudga keladi va to‘lov muddati o‘tkazib yuborilgan har bir kun uchun O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 110-moddasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining shu davrda amalda bo‘lgan qayta moliyalash stavkasining uch yuzdan biriga teng penya hisoblanishi natijasida soliq qarzi va jarima summalari ortib boradi. Davlat soliq xizmati organlari tomonidan mazkur soliq qarzini undirish bo‘yicha qonunda belgilangan tartibda majburiy undiruv choralarini amalga oshiradilar. Amaldagi Soliq kodeksining 120 moddasiga muvofiq soliq qarzini undirish choralariga quyidagilar kiradi: soliq qarzini soliq to‘lovchining bankdagi hisobvaraqlaridan so‘zsiz undirish; soliq qarzini boshqa mol-mulk hisobidan undirish.
Soliq qarzi summasini undirish soliq to‘lovchining barcha bank hisobvaraqlarida turgan pul mablag‘laridan amalga oshiriladi, qonun hujjatlariga muvofiq undiruv qaratish mumkin bo‘lmagan hisobvaraqlar bundan mustasno.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2012-yil 15-martda 2342-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasining 2011-yil 12-dekabrdagi 35/4, 82, 2011-41-son qarori bilan tasdiqlangan “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablag‘larini hisobdan chiqarish tartibi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnomaning 1-ilovasida undiruv qaratilmaydigan bank hisobvaraqlar ro‘yhati berilgan. Ular quyidagi bank hisobvaraqlari hisoblanadi:

1. 
   Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning asosiy hisobvarag‘i ochilgan balans hisobvarag‘ida “888” tartib raqam bilan ochilgan hisobvaraq.
   
2. 
   22604 – Mijozlarning boshqa depozitlari – Jamg‘arma – Maqsadli
   

(Hukumat qarorlari asosida ajratilgan mablag‘lar).

3. 
   22626 – Korxona va tashkilotlarning maqsadli mablag‘lari (Hukumat qarorlari asosida ajratilgan mablag‘lar).
   
4. 
   23202 – Kliring tranzaksiyalar.
   
5. 
   23204 – Bir martalik o‘zaro hisob-kitoblar uchun byudjet mablag‘lari.
   
6. 
   23208 – Moliya vazirligi fondlari bilan bo‘ladigan kliring tranzaksiyalari.
   
7. 
   23210 – Moliya vazirligi fondlaridan qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun ajratilgan maqsadli mablag‘lar.
   
8. 
   23218 – Moliya vazirligi fondidan ajratilgan maqsadli mablag‘lar.
   
9. 
   23220 – Moliya vazirligi fondidan olingan maqsadli mablag‘lar.
   
10. 
    23222 – Moliya vazirligi fondining maqsadli mablag‘lari.
    
11. 
    23224 – Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi o‘zaro bir martalik hisob-kitoblar uchun byudjet mablag‘lari.
    
12. 
    23226 – Respublika byudjetining eksportchi-korxonalar bilan bo‘ladigan maqsadli hisob-kitoblar uchun mablag‘lari.
    
13. 
    23228 – Respublika byudjetining pudratchi tashkilotlar bilan bo‘ladigan maqsadli hisob-kitoblar uchun mablag‘lari.
    
14. 
    20412 – Nodavlat notijorat tashkilotlarining jamg‘arma depozitlari.
    
15. 
    Maqsadli mablag‘lar taqsimoti bo‘yicha alohida tartiblarda ishtirok etadigan “O‘zbekneftegaz” MXK, “O‘zdonmahsulot” AK, “O‘zbekiston temir yo‘llari” DATK tarkibidagi tashkilotlarga “O‘zbekneftegaz” MXK korxonalari va tashkilotlari hisobvaraqlaridan to‘lovlarni amalga oshirish va ularga “O‘zkommunxizmat” agentligining hududiy gaz ta’minoti korxonalaridan tushadigan to‘lovlari to‘g‘risidagi nizomga (ro‘yxat raqami 1441, 2005-yil 14- yanvar), “O‘zbekiston temir yo‘llari” DATK korxonalari hisob raqamlaridan to‘lovlarni amalga oshirish to‘g‘risida nizomga (ro‘yxat raqami 1088, 2001-yil 27-
    

noyabr), Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hisob-kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga topshirilgan g‘alla va sholi uchun yakuniy hisob-kitoblar qilishda to‘lovlarni amalga oshirish tartibiga (ro‘yxat raqami 657, 1999-yil 1-mart) muvofiq ochilgan hisobvaraqlar (asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘idan tashqari).

16. 
    22630 – Mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan tayinlanadigan ijtimoiy nafaqalar bo‘yicha mablag‘lar (Vazirlar Mahkamasining 2013-yil 15-fevraldagi 44-sonli qarori bilan tasdiqlangan Kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy nafaqalar va moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizomga asosan ochilgan maxsus hisobvaraq).
    
17. 
    O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 30- oktyabrdagi 306-son “Suv ta’minoti va kanalizatsiya tashkilotlarini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq “Suvoqova” davlat unitar korxonalari tomonidan ularning shahar va tuman filiallari ta’minoti hamda joriy xarajatlarini (ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, mahalliy soliqlar, xizmat safari xarajatlari, suv, gaz, elektr energiyasi, telefon va boshqa kommunal to‘lovlar, ijara haqi, avtotransport xarajatlari) qoplash maqsadida ajratiladigan mablag‘lar uchun ochilgan 22622 — “Yuridik shaxslarning o‘z vakolatxonalari va filiallari ta’minoti uchun ajratgan mablag‘lari” hisobvarag‘i.
    
18. 
    22634 – Tabiiy gazdan tushadigan pul mablag‘larini jamlaydigan yagona maxsus hisobvaraq.
    
19. 
    22636 – Elektr energiyasidan tushadigan pul mablag‘larini jamlaydigan yagona maxsus hisobvaraq.
    

Muddati uzaytirilgan qarz summasi – bunday soliq qarzi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning soliqlar va yig‘imlarni ayrim uzrli sabablarga ko‘ra to‘lash imkoni bo‘lmagan hollarda paydo bo‘ladi. Bunday soliq qarzi summasi asosan strategik ahamiyatga ega bo‘lgan yirik davlat korxonalari va byudjet tashkilotlari uchun yuqori davlat organlarining ko‘rsatmalariga muvofiq, oldindan to‘lov amalga oshirilmasdan mahsulot jo‘natgan, xizmat ko‘rsatgan yoki boshqa ishlarni amalga oshirgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo‘ladi. O‘z vaqtida to‘lovlar amalga oshirilmaganligi sababli, mahsulot jo‘natgan, xizmat ko‘rsatgan yoki boshqa ishlarni amalga oshirgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitor qarzlari paydo bo‘ladi.
Iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari xo‘jalik yurituvchi subyektlarining o‘zaro pullik majburiyatlari bo‘yicha qarzlarini to‘lash muddatini kechiktirish va ularni bo‘lib-bo‘lib to‘lash masalasini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tegishli komplekslar rahbarlari bilan kelishgan holda ko‘rib chiqiladi.
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilar tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi hamda ularni bajarilishi yuzasidan soliq tekshiruvlari o‘tkazilishi mumkin. Soliq sohasida o‘tkazilayotgan islohotlar hamda tadbirkorlik subyektlariga yanada kengroq imkoniyatlar yaratish maqsadida soliq tekshiruvlari ikki yilga to‘xtatildi. Lekin soliq va to‘lovlarni byudjetga o‘z vaqtida tushishini ta’minlash maqsadida soliq nazorati shakllari o‘tkaziladi. Mazkur har ikki holatda ham qonun buzilishi holatlari aniqlanishi mumkin va bunday hollarda qo‘shimcha soliq hamda penya hisoblanishi, jarima qo‘llanilishi mumkin. Yuqorida keltirib o‘tilgan hollarda soliq to‘lovchilarning davlat oldida qarzdorligi vujudga keladi. Soliq Kodeksiga muvofiq: “Soliq qarzini to‘lash, shu jumladan, uni soliq organlari tomonidan undirish chog‘ida to‘lash quyidagi tartibdagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
1) soliqlar summasi; 2) hisoblangan penyalar; 3) jarimalar”¹².
Ayrim soliq to‘lovchilar va soliq agentlari zimmasida turgan soliqlarning to‘lanishi va (yoki) undirilishi quyidagi hollarda undirish imkoni bo‘lmay qolgan umidsiz soliq qarzi, deb e’tirof etiladi va ularga:

1. 
   yuridik shaxs tugatilganda – yuridik shaxsning mol-mulki yetarli emasligi va (yoki) shu yuridik shaxsning muassislari (ishtirokchilari) tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda va tartibda uning soliq qarzini uzish imkoni bo‘lmaganligi sababli uning Soliq kodeksida nazarda tutilgan tartibda uzilmay qolgan qismi bo‘yicha;
   
2. 
   yakka tartibdagi tadbirkor bankrot, deb e’tirof etilganda – qarzdorning mol-mulki yetarli emasligi sababli soliq qarzining uzilmay qolgan qismi bo‘yicha;
   
3. 
   jismoniy shaxs vafot etganda yoki jismoniy shaxs vafot etgan, deb e’lon qilinganda – uning mol-mulki yetarli emasligi sababli, shu jumladan, meros davlat mulkiga o‘tgan taqdirda, uning soliq qarzining Soliq kodeksida nazarda tutilgan tartibda uzilmay qolgan qismi bo‘yicha;
   
4. 
   sud tomonidan hujjat qabul qilinib, unga muvofiq soliq organi soliq qarzini undirishning belgilangan muddati o‘tishi munosabati bilan uni undirish – imkoniyatini yo‘qotganda, shu jumladan, sud tomonidan soliq qarzini undirish to‘g‘risida ariza berishning o‘tkazib yuborilgan muddatini tiklashni rad etish haqida ajrim chiqarilganda;
   
5. 
   chet el yuridik shaxsi soliq organidan hisobdan chiqarilganda – doimiy muassasaning mol-mulki yetarli emasligi va qonunchilikda belgilangan miqdor va tartibda O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bo‘lgan yuridik shaxs tomonidan to‘lash imkonsizligi sababli to‘lanmagan soliq qarzi bo‘yicha undirilishi umidsiz, deb e’tirof etilgan mazkur soliq qarzi shu chet el yuridik shaxsi Soliq kodeksida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra soliq organida qaytadan hisobga qo‘yilganda tiklanishi lozim.
   

Soliq qarzining sodir bo‘lish jarayonini o‘rganish uchun soliq subyektining manfaatlari va iqtisodiy muhitning holatiga aniq baho berish juda muhim o‘rin tutadi.
Soliq to‘lovchi tomonidan byudjet oldida soliq qarzini vujudga kelishining eng asosiy sabablaridan biri birinchi navbatda – korxonaning moliyaviy holati. O‘z navbatida korxonalarning moliyaviy holatiga ko‘p omillar ta’sir etadi, shu jumladan, debitorlik va kreditorlik qarzlarini oshib borishidir.
Shuning uchun ham turli mulkchilik shaklidagi korxonalarini moliyaviy ahvolini yaxshilash, sotilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va xizmatlar uchun o‘z vaqtida to‘lovlarni ta’minlash hamda korxona rahbarlari, tijorat banklari to‘lov intizomi holati uchun javobgarligini oshirish, o‘zaro qarzdorlikni qisqartirish maqsadida bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan: 1995-yil 12-maydagi Vazirlar Mahkamasining №1154-sonli “Xalq xo‘jaligida hisobkitoblarni o‘z vaqtida o‘tkazish uchun korxona va tashkilotlar rahbarlarining javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan qator choralar ko‘rsatilgan. Ular –muddati o‘tgan debitorlik qarzdorlik deb 90 kundan keyin ortilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun mablag‘ kelib tushmasa hisoblanadi, 1996-yildan esa buxgalteriya hisobi tizimiga muddati o‘tgan debitor va kreditor qarzdorlik to‘g‘risida ma’lumot yuritish tartibi kiritilgan.
Davlat soliq organlari soliq to‘lovchilar tomonidan to‘lanadigan to‘lovlarni to‘liq davlat byudjetiga o‘tkazilishini nazorat qilishda albatta soliq qarzlarini sodir bo‘lishiga sababchi bo‘ladigan holatlarni chuqur tahlil qilib lozim bo‘lgan hollarda tegishli mansabdor shaxslarga ular haqida amaliy tavsiyalar berishlari bu tavsiyalarga soliq to‘lovchining munosabatini nazorat qilib borishlari odatda ijobiy natija beradigan omillardan hisoblanadi.
Soliq qarzining vujudga kelishi soliq munosabatlarida sodir bo‘ladigan o‘ziga xos huquqbuzarlik yoki soliq to‘lovchining bevosita faoliyatiga tegishli moliyaviy munosabatlar oqibatida sodir bo‘ladi va davlat byudjeti daromadlariga sezilarli darajada zarar keltiradi. Soliq to‘lovchilar tomonidan soliq qonunchiligiga rioya etmaslikning har qanday alomatlari soliq qarzini keltirib chiqarishi mumkin. Qonunbuzarlikning bosh omili hisob-kitobni to‘g‘ri yuritmaslikdan boshlanadi. Shu tufayli hisob-kitob, ayniqsa buxgalteriya hisobini to‘g‘ri yuritish bo‘yicha qattiq talabni korxona rahbari va bosh buxgalter zimmasiga yuklashni yanada kuchaytirish, javobgarlikni oshirish hozirgi kun davr talabi bo‘lib hisoblanadi. Agar davlat soliq xizmati organlari tomonidan o‘tkazilgan tekshirishlar yoki o‘tkazilgan soliq nazorati shakllari tahliliga nazar tashlaydigan bo‘lsak, soliq to‘lovchilar tomonidan soliqlarni hisoblab chiqarishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yilishi va buning natijasida ular katta miqdorda moliyaviy jarima to‘lab, iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelishini ko‘pgina mamlakatlar soliq amaliyotida uchratishimiz mumkin.
Soliq qarzi summalari paydo bo‘lishi holatlarini oldini olishda quyidagi mezonlarga e’tibor berilishi lozim:

1. 
   Xo‘jalik subyektlari tomonidan belgilangan muddatlarda byudjet va byudjetdan tashqari davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lovlarni amalga oshirmasdan mablag‘larini boshqa maqsadlarga yo‘naltirish.
   
2. 
   Soliq organlari tomonidan vaqtida inkasso topshiriqnomalarini soliq to‘lovchining banklardagi hisobraqamlariga qo‘ymaslik.
   
3. 
   Yirik soliq to‘lovchilar tomonidan banklardagi hisob raqamlari bo‘lganligi munosabati bilan qoshida sho‘ba korxonalari ochib, asosiy oborotini ular orqali amalga oshirish.
   
4. 
   Asosiy hisob raqamidan tashqari boshqa banklarda ikkilamchi hisob raqamlari ochib, asosiy pul aylanmalarini ular orqali amalga oshirish.
   
5. 
   Banklar ishtirokisiz hisob-kitoblarni amalga oshirish (tovar ayirboshlash, qarzini uchinchi shaxs foydasiga kechish) holatlari hisobiga sodir etilishi mumkin.