№8 ma’NAVIY ma’rifiy soatlar rejasi
Dunyoning yetti mu’jizasi
Yüklə 1,18 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Urta asrlarning yetti mu’jizasi
- Dunyoning yangi yetti mu’jizasi
- Boshka manbaga kura esa, kuyidagicha
- Dunyoning yetti suvosti mu’jizasi
- Xafta kunlari
- Turkcha
- Forscha
- Lotincha
- 17-Mavzu: Nosog’lom ijtimoiy me’yorlar
- 18-Mavzu: Komil inson tarbiyasida - tasavvuf
23 Davronbek TOJIALIEV «7mu’jiza» gazetasi, 16.03.2006 Zamonaviy dunyoning yetti mu’jizasi Amerika fukaro muxandislik jamiyati XX asrda insoniyat tomonidan barpo etilgan kuyidagi obidalarni zamonaviy dunyoning yetti mu’jizasi deb atadi. Ushbu ruyxat dunyoning kuzga kuringan arxitektorlari tomonidan ishlab chikilgan bulib, unda binolarning texnik va ijtimoiy jixatlari xisobga olingan: Channel Tunnel (Angliya va Fransiyani boG’lovchi suv osti kanali) CN Tower (Torontodagi teleminora) Empire State Building (Nьyu-York shaxridagi osmonupar bino) Golden Gate Bridge (San-Fransiskodagi kuprik) Itaipu Dam (Braziliya va Paragvaydagi tyG’0n) Netherlands North Sea Protection Works (Niderlandiya SHimoliy dengiz muxofazasi) 7. Panama Canal (Panama kanali)
Xafta kunlari Uzbekcha: Juma, SHanba, Yakshanba, Dushanba, Seshanba, CHorshanba, Payshanba. Arabcha: Yavmul-jum’a, Yavmus-sabt, Yavmul-axad, Yavmul-isnayn, Yavmus-salasa, Yavmul-arba’a, Yavmul-xamis. Turkcha: Juma, Jumartesi, Pazar, Pazartesi, Sali, CHarshamba, Pershembe. Inglizcha: G’riday, Saturday, Sunday, Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday. Forscha: Odina, SHanba, Yakshanba, Dushanba, Seshanba, CHaxorshanba, Panjshanba. Ruscha: Pyatnitsa, Subbota, Vosskresenьe, Ponedelьnik, Vtornik, Sreda, CHetverg Lotincha: Dies Solis, Dies Lunae, Dies Martis, Dies Mercurii, Dies Jovis, Dies Veneris, Dies Saturni. Nemischa: Sonntag, Montag, Dienstag, Dienstag, Donnerstag, G’reitag. 17-Mavzu: Nosog’lom ijtimoiy me’yorlar (Kashandalik, ichkilikbozlik) Inson bolasi umrining birinchi kunidan to oxirigacha uz faoliyatini kobiliyati darajasidagi faolligi yordamida, uzida shakllangan odat tusiga aylangan ijtimoiy me’yorlarga asoslangan xolda utkazadi. Nisbatan karaydigan bulsak, bu me’yorlarni xududlarda, elatlarda, maxallalarda, oilada, kolaversa, xar bir shaxsda aloxida kurinishda kuzatish mumkin. Kim uchundir ijobiy me’yor sanalgan xar kanday odat, boshka birov uchun umumiy salbiy me’yor bulib, ayni paytda boshka birov uchun ijobiy bulgan xolat, uning uchun salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Xar kanday salbiy xolatda xam biz bu jarayonni nisbatan ijtimoiy me’yor sifatida kabul kilamiz. Misol uchun chekadigan odam uchun sigareta chekish me’yor tusiga kirgan, bir karashda uning organizmiga bulgan salbiy ta’sirini mazkur chekuvchi vaktida chekmay kuysa, organizm ma’lum darajada chekishni talab xam kiladi. Ayrim odamlar kupchilik xollarda “mening yomon odatim bu meniki, boshkalarga nima ta’siri bor” deb muloxaza xam kiladilar. Aytish joizki, xech kanday nosoG’lom ijtimoiy me’yor fakatgina mazkur kishigagina salbiy ta’siri bilan chegaralanib kolmaydi. Ayrim salbiy odatlar tez va sezilarli boshkalarga ta’sir kilsa, nosoG’lom ijtimoiy me’yorlar asta-sekinlik bilan ta’sir kiladi. CHekish uzi nima va u kachon paydo bulgan ijtimoiy salbiy odat va bugunga kelib, ayniksa, yoshlar orasida salbiy ijtimoiy me’yorga aylanib kolgan. Achinarlisi shundaki, yer yuzi mamlakatlarida bu illat juda tez sur’atlar bilan yoshlarni uz domiga tortib ketmokda. Tamakining yer yuzida tarkalishi tarixiga tuxtalsak, Kalumb nomi bilan boG’lik bulib, XVI asrning ikkinchi yarmida tamaki Ispaniyadan boshka Yevropa davlatlariga tarkalgan va keyinchalik, Osiyo mamlakatlariga xam yetib kelgan. XVII asrga kelib, Ukraina yerlarida ekib, yetishtirila boshlandi. Xatto oldinlari uni davolovchi vosita sifatida xam bosh 0g’rig’ini, tish 0g’rig’i, xatto migrenni davolashda xam kullaganlar. Ammo, shuni ta’kidlash joizki, aynan shu vaktlardanok chekishga karshi kurash, xatto davlatlar tomonidan maxsus chekishga karshi konunlar chikarilgan. Lekin, uning soG’likka kursatadigan yomon ta’sirlarini ilmiy asoslash keyingi yuz yilliklarda uz isbotini topa boshladi. Statistik ma’lumotlarga karaganda, bitta giyoxvand bir yilda urtacha uchta kishini giyoxvandlikka urgatar ekan. Kizik, bitta tamaki chekuvchi bir yilda kancha kishini, achinarlisi xali baloG’at yoshiga xam yetmagan bolakaylarni chekishga urgatar ekan? Xar bir chekuvchidan bevosita borib, siz kachon va nega chekishni urgangansiz deb savol bersangiz, eng achinarlisi shundaki, birontasida xam jiddiy bir sabab yuk. Odatda ular “xazil-xazil bilan urganib koldim”, “dustlarim chekadi, men xam chekaman”, “talabalik yillarida urganganman”, “armiya safida xamma chekar edi, men xam urgandim”, “uyda otam, akalarimdan kurib urgandim” kabi unlab baxonalarni aytishi mumkin. X,ech kachon bola onasidan chekuvchi bulib tugilmaydi, ammo nofaol, chekishga yukori darajadagi moyillik bilan dunyoga kelishi mumkin. Nega deganda, ayrim statistik ma’lumotlarga karaganda, xomilador ayol tamaki chekishi bilan soniyalardan keyin, nikotin kon orkali bola miyasiga yetib boradi, agar xomilador ayol yonida uning turmush urtogi cheksa, uzogi bilan 30 soniyadan keyin nikotin bola miyasiga yetib boradi. Ushbu jarayon muntazam xar kuni, xar soatda davom etadigan bulsa, birinchidan ona kornida endi shakllanayotgan bola organizmiga xar xil salbiy yomon ta’sirlar kuzatiladi, ikkinchidan, bunday bolalarda chekishga bulgan moyillik darajasi juda yukori buladi va olimlarimiz ana shunday farzandlarni nofaol chekuvchilar deb atashadilar. Tabiiyki, bunday bolalarda immun xususiyatlari pasaygan, bolaning ishtaxasi bugilgan va xar xil kasalliklarga juda beriluvchan bulib koladilar. CHekuvchi uzi bu kim? CHekuvchi kup xollarda irodasiz, ma’lum ma’noda uz ichki sanktsiyasini boshkara olmaydigan kishi. Odatda insondagi barcha u xox ijobiy, xox salbiy ijtimoiy me’yorlar bulmasin, uni ijtimoiy sanktsiyalar boshkaradi. Agar odam uziga buyruk berib, uni bajara olmadimi, demak unda boshkalar ta’siriga moyillik darajasi kuchli buladi. Uni, odatda osonlik bilan xar kanday ijtimoiy me’yorlarga, ya’ni odatlarga urgatish unchalik kiyinchilik tugdirmaydi. Bu odatda, kishining uz sogligiga nisbatan e’tiborsizligidan, ba’zida esa bilimsizligidan va ongsizligidan kelib chikadi. CHekishga odatlanib, natijada kaysidir bir kasallikni orttirib olgandan keyingina ushbu jarayonning salbiy tomonlarini anglab yetadi, ammo bu vaktda, ma’lum ma’noda, kech bulishi mumkin. Ammo, shuni ishonch bilan aytish mumkinki, tamaki chekishni tashlashning kechi bulmaydi. Bir kuti tamaki chekilganda, radiatsiyaning ruxsat etilgan dozasi 7 barobariga oshar ekan. Ayniksa Kurgoshin-210, Vismut-210 organizmga 100 barobar kup tushar ekan. Bu odatda mutaxassislar fikricha, uldiruvchi doza, eng achinarlisi, ular bu moddalarni atrofga chikarib turadilar. Ayniksa, Poloniy-210 tukima va xujayralarda yigilib, erkaklik kobiliyatiga salbiy ta’sir kursatishi adabiyotlarda kup marta ta’kidlanadi. Utkazilgan ilmiy tadkikotlar xulosalaridan shu narsa ma’lumki, 1 ta tamaki chekkan kishi katta avtomobil yulida avtomobillardan chikkan gaz isini 16 soat xidlagan bilan teng bular ekan. CHekuvchilarning upkasida yukoridagi kayd etilgan radiaktiv maxsulotlar bir necha oydan to bir necha yilgacha saklanadi, keyinchalik upkadan kon va barcha tukima, ichki a’zolarga, miyaga, ilikka, oshkozon osti beziga va limfalarga utib tuplanadi. Ayniksa, Poloniy -210, KUrG’0shin -210 ateromatoz pilakchalarga utirib, aterosklerozni keltirib chikaradi. Azot boG’lamlari, kadmiy metali, nikelь immun tizimiga salbiy ta’sir kiladi, jigarga, miyaga, konga ta’sir kilib, kup xollarda yomon sifatli usmalarning paydo bulishiga olib keladi. Tamaki tutunidagi temir, xrom, rux, nikotin bilan juda tez kimyoviy alokaga kirishib, uning zaxarlilik darajasi bir necha bor kuchayadi va eng achinarlisi, organizmning xar xil a’zolarida kaytmas jarayonlarni yuzaga keltiradi. Bronxit, upka gipertoniyasi, upka-yurak yetishmovchiliklari, zotiljam, allergiya, sil, usmalar, ayrim ovkat xazm kilish tizimi kasalliklari chekuvchilarda nisbatan bir-necha marta kup uchrashi kayd etiladi. CHekish asab tizimiga yomon ta’sir kursatadi, gormonal muvozanat buziladi. Ichki sekretsiya bezlarining vazifalari izdan chikadi, kalkonsimon bez kattalashadi. Yurak tez uradigan, serjaxl, sustmijoz, kurkok bulib koladi, ayrim xollarda notabiiy kuzi yaltiraydi. Arteriya kon tomirlarining tonusi buziladi. Barcha turdagi modda almashinishlari susayadi. Ayniksa, kand moddasining uzlashtirilishiga xalakit berib, kandli diabet kasalligining paydo bulishiga xam sabab bulishi mumkin. Bulardan tashkari, yoG’lar va mineral moddalarning almashinuvi buziladi, suyaklar zichligi izdan chikib, ayrim xollarda 30-40 yoshdagi kishilarda radikulit kasalligini keltirib chikaradi. Organizmda, ayniksa, S,V-gurux vitaminlarni tukimalardan yuvib chikaradi. 18-Mavzu: Komil inson tarbiyasida - tasavvuf Tasavvufda komil inson mavzusi bosh masalalardan biri xisoblanadi. Komil inson kanday bulishi kerakligi xakida gap ketarkan, tasavvuf axli komil insonlar odamzod orzu kilgan barcha ezgu xislatlarning ifodachisi bulishi lozim, deb xisoblaydi. CHunki, olam komil insonlar tufayli obod va barkarordir. Komil inson - bu yaxshi suz, yaxshi fe’l, yaxshi axlok va maorifga ega bulgan insondir. Barcha odamlar komil inson tufayli mavjuddirlar. Tasavvuf insonni Allox yuliga boshlaydi, guzal xulkli, xalol va pok bulishga, suzi bilan ishi, tili bilan dili bir bulishga, ilmli, madaniyatli, ma’naviyatli bulishga da’vat etadi. Tasavvuf yetimlar xakida gamxurlik kilish, yosh avlodga astoydil ilm urgatish, uz bor imkoniyatlarini odamlardan kizganmaslik, karindosh-urug, ota-ona, yakinlari, piru ustozlarini xurmat kilib, ulardan xabar olib turishni targib kiladi. Tasavvuf tarafdorlari ilm egallash, ma’rifatli bulish inson uchun eng zarur omillardan xisoblanadi, deb ukdirdilar. Umuman olganda, tasavvuf serkirra, jozibali, sirli bir ta’limotdir. Inson ma’naviy-ruxiy komillikka erishishi uchun turt boskichni bosib utishi kerak: shariat, tarikat, ma’rifat, xakikat. Birinchi boskich buyicha diniy marosimlar, shariat akidalarining takvolarini aynan, izchil bajarmok zarur. Ikkinchi boskichda nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma’naviy muxabbatni chukurlashtirib, xudo tugrisida uylash, ya’ni tarikat-fano, uzdan kechish, kungilni poklab, ruxni nurlantiruvchi faoliyatda bulmogi lozim. Uchinchi boskichda xamma narsaning, butun borlikning asosi Xudo ekanligini, uz moxiyati bilan birligini bilish va anglashga intilishi kerak. Bu xolda odam uchun barcha kibru xavo, manmanlik, shon-shuxrat be’mani bulib kurinadi. SHunda u orif, ya’ni bilimli, Xudoni tanigan buladi. Nixoyat, turtinchi boskichda, sufiy Xudoning dargoxiga erishadi, vasliga vosil buladi, u bilan birlashadi, vaxdat tashkil etadi, shu bilan inson foniy, ya’ni «anal-xak» bula oladi. Tasavvuf (sufiylik) uch okimga bulingan. Birinchi okimning mashxur nazariyotchilari Zayniddin Muxammad Imom Gazzoliy (1058-1111) va Axmad Yassaviylardir. Gazzoliy inson kamolga yetishi, Xudo «vasliga» erishishi uchun ma’lum shartlarni bajarmogi lozimligini ta’kidlaydi. Ikkinchi okim Nakshbandiya ta’limoti bilan boG’likdir. Bu okim XIII asr oxirlarida shakllanib, XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng rivojlanadi. Uchinchi okim- Kubraviya tarikatidir. Aytilganlarga muvofik bu uch okim tegishlicha, Yassaviya, Nakshbandiya, Kubraviya okimlari deb ataladi. Tasavvufning Turonzaminda paydo bulib, keyinchalik butun islom dunyosida keng tarkalgan bu uch tarikatdan birinchisi Xoja Axmad Yassaviy xazratlari nomi bilan boG’lik. SHuning uch bu okim Yassaviya tarikati deb ataladi. XII asrdan keyin bu tarikat butun Turkiston xududida keng tarkaladi. Yassaviya ta’limoti buyicha, nodonlik tufayli xayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga xurmatsizlik, ma’naviy kashshoklik, yovuzlik, nodonlik, razolat xukm surgan joyda, ma’rifat bulmagan ulkada inkirozga yuz tutiladi. Yassaviy karashlarida islomni tasdik etish G’Oyasi markaziy urinni egallaydi. Odam Alloxning eng guzal va mukammal ijodi, shuning uchun uni e’zozlash, ardoklash lozim. Yassaviy kishilarni adolatsizlikdan ximoya kilish G’Oyasini tarG’ib etadi. Axmad Yassaviy turkiyzabon xalklarning uziga xos tasavvuf koidalarini yaratdi. Bu tarikatning eng asosiy fazilati-uning xalkchilligidir. Unda xam Allox, xam inson madx etiladi. Axmad Yassaviyning «Devoni xikmat» asarida insonni kadrlash, uni adolatsizlikdan, zulmdan ximoya etishga, komillik va mukammallikka da’vat etiladi. Yassaviya tarikatida diniy-axlokiy, falsafiy G’Oyalar bexisobdir. Jumladan, unda arik ochib, ikki tup daraxt kukartiring, kulingizdan kelsa, odamlarni ilm-ma’rifat, odob-axlokka urgating, masjid, madrasa kuring, farzandlaringizni mumin-kobil kilib tarbiyalang, ezgulikka urgating deyiladi. Tarikat bu dunyo kusurlarini insonga yuktirmaslik, uning sofligi va musaffoligi G’Oyasini olG’a suradi. Axmad Yassaviy xikmatlarida poklik, xalollik, mexr-shafkat, uz kuchi, peshona teri va xalol mexnati bilan kun kechirish, G’ayri insoniy ishlarga nafrat bilan karash, insoniy soflikni saklashga intilish bexad darajada sharaflanadi. Yassaviya tarikati G’Oyalari va asosiy koidalari Xoja Axmad Yassaviyning izdoshlari Sulaymon BokirG’Oniy va Abdulxolik Gijduvoniy tomonidan rivojlantirildi. Abduxolik Gijduvoniy Axmad Yassaviy yulini davom ettirib, uning ta’limotini ijodiy boyitdi. U uzining farzandi uchun maxsus yozilgan “Vasiyatnoma”sida uG’liga juda kup maslaxatlarni aytib utadi. CHunonchi, shuxrat talab bulma, kam gapir, kam ye, oz uxla, xamisha xalol va pok yasha, xalol ye, nashadan parxez kil, xar bir kishiga mexr-shafkat kuzi bilan bok. Mexribon bul, xech kimni uzingdan past xisoblab, uni taxkir etma, birovdan aslo biror narsa ta’ma kilma, degan ugitlari xozirgi zamon yoshlari uchun xam asosiy yul- yurikdir. XII asrda Kubroviya tarikati vujudga keladi. Uning asoschisi Xorazmlik Najmiddin Kubrodir (1145-1221). Najmiddin Kubro 8 ta asar yozib koldirgan. Ulardan ikkitasi bizgacha yetib kelgan: “Ayn-al-xayot” (Kur’on sharxiga baG’ishlangan tafsir) va “Fi-al-adab” (“Odob koidalari”). Yana 25ruboisi xam saklanib kolgan. Najmiddin Kubro ruboiylaridagi asosiy G’0ya komil insonni tarbiyalash, odamni xalokatga boshlovchi nafs, xusumat, gumon, ta’na, nifok, riyo, fosiklik kabi yomon fe’l-atvorlardan xalos bulib, fakat yaxshi ishlar kilishga, ruxiy poklikka chorlashdan iboratdir. Bu tarikat “Oltin tarikat” sanaladi. Uning odob koidalari 10 ta bulib, kuyidagilardan iborat: Tavba - sodir bulgan xato-gunoxlardan pushaymon bulib, Xudoga yuz tutmok. Zuxd-takvo - Alloxdan kurkib, man’ etilgan ishlardan uzini saklash, parxez. Xudoga tavakkal kilish - uz ishlarini butunlay Xudoga topshirish. Kanoat - ozga rozi bulib, kupdan voz kechish -ta’magirlikning zidi. Uzlat - boshkalardan ajralib, yakka utirmok. Doimiy zikr - xam til, xam dil bilan Xudoni yod olmok. Butun vujud bilan tangriga tavajjux kilib sotinmok. Sabr - boshga tushgan 0G’x axvoldan nolimay, chidash. Murokaba - Tangri borligining dengiziga botib, iloxiy olamga bormok. Rizo - tangri irodasiga karshilik kursatmasdan kazo va kadr-takdir xukmiga buysunish. Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|