№8 ma’NAVIY ma’rifiy soatlar rejasi

Yaxshi emas:

• 
  kucha yoki xonani boshiga kutarib kulish;
  
• 
  xoxolab kulish;
  
• 
  uzi gapirib, uzi kulish;
  
• 
  uzining yoki sherigining tizzalari yoki yelkalariga shapatilab urib kulish;
  
• 
  birovning ustidan kulish.
  

Ekin suv bilan bardam, birok doimo suv ichida turish - uni xalok kiladi, insonning kulgisi xam xuddi ana shunday, kupayib ketsa, sulitadi.
Kup kulish xam, kup yiglash xam zararlidir. Birinchi xolda kishi mashakkat, mexnat, iztirob, ikkinchi xolda esa kuvonch, omad, farogat nimaligini unutadi. Aklu idrok kulish va yiglash urtasida muvozanatni saklash uchun berilgan.
Besabab kulgi — tarbiyasizlikdan darak beradi.
Kulgikim uz uaddidan buldi yirots,
Yiglamots andin kup erur yaxshirots.
Kautsaua kim uazil aning yoridur,
Kurbatsa savti bilan guftoridur. Alisher Navoiy
“Xazil - tagi zil” deydi, dono xalkimiz. Ammo bu bilan xazillashish mumkin emas, degan xulosani chikarishga shoshilmang. Nokulay vaziyatlardan yumor bilan chikib keta olish xam san’at. Davra kayfiyatini kutarish uchun kizikarli xikoyalar aytish, tengdoshlar bilan xazillashib turish kerak. Lekin davrani kizdirish uchun aytilayotgan xikoya va latifalarning tag zamiridagi ma’no kimgadir “tegib ketishi”ni xisobga olish muximdir. Xazil boshkalarni xakoratlamaydigan darajada nozik, yengil mazmunda bulsagina mumkin. Achinarlisi, kupchilik yoshlarning xazili maynavozchilik darajasiga yetgan. Lakabi bilan murojaat kilib xazillashish - bu chegaradan chikish xisoblanadi.
“Birovning ustidan kulmagin zinxor, sening xam ustingdan kulguchilar bor”.(Xalk makoli)
Ota-ona va ustozlar bilan xazillashish mumkin emas.
Raxbarlar bilan xazillashish yaxshilikka olib kelmaydi: “Uynashmagin arbob bilan, arbob urar xar bob bilan”.
X,azilni kutara olishi mumkinligi xakida xech narsa bilmay turib tengdosh bulsa xam xazillashmang. Begona, uzidan yoshi katta va mansabi yukori bulgan kishilarga xazil kilish odobsizlik va xurmatsizlik sanaladi.
Engilgina va ajoyib xazil kila olish akllilikning belgisidir. X,azil kinoyali yoki kupol bulsa, tishlar soni kamayishi yoki kaytib bu davraga kiritilmasligingiz mumkin.

27-Mavzu: Amir Temur ma’naviyati

Amir Temur va Temuriylar davrida inson tarbiyasi, uning ijobiy va salbiy xislatlari, kishilarning bir-biriga munosabati, bir suz bilan aytganda, axlok-odob, xushxulklik, rostguylik, xakikatguylik, adolat kabi olijanob fazilatlar xususidagi fikr-muloxazalar, axlokiy-ma’naviy karashlar shu davrga xos muxim motivlarni tashkil etadi.
Bu davrda odamlar odob-axlokni eng avvalo soxibkiron Amir Temurbekdan ibrat olganlar. CHunki Amir Temur, zamondoshi ibn Arabshoxning dalolat berishicha, utkir fikrlovchi, farosatli, ziyrak, dust-dushmanni bir karashda ajrata biladigan, mard va xakikatguy kishilarni yoktiruvchi, dono va katta xayot tajribasiga ega bulgan kishilarni dust tutar, xoinlikni va xoinlarni yomon kurardi.
Xdzrati soxibkiron shijoatli, jasoratli, dovyurak va mard kishilarni yoktirar edi. U tengi yuk fe’l-atvorli, chukur muloxazali kishi bulib, ilm axliga mexribon edi. K,at’iylik, chidamlilik, xushyorlikda tengi yuk odam edi. SHu bilan birga kechirimli odam edi.
Amir Temurning tanbex (ogoxlantirish, nasixat)lari odamlarni akl-idrok va muloxaza bilan ish tutish, vatanparvarlik, odil va insofli bulishga, yaxshi- yomonni bilishga chakiradi. Jumladan, uning uktirishicha, adlu insof bilan jaxon gulxani obod buladi, adlu insof bilan Olloxning bandalarini uzingdan rozi kil, adovat emas, adolat kerak, bir kunlik adolat yuz kunlik toat-ibodatdan yaxshirokdir.
Amir Temur birovdan yomonlik axtarmaslikni, aytsalarda ishonmaslikni maslaxat beradi. Insonlarni boshiga kulfat tushganda xam xakguy bulishga da’vat etadi. U kungilchan, mexribon, kechirimli odam bulgani bois, dushmaningga xam jabr-zulm kilma, deydi. Amir Temur birlik, xamjixatlik, kengash xususida, axdiga vafodorlik, dustu dushman bilan muomala kilish xakida ajoyib pandlarni aytgan. U dustlikni juda kadrlagan. SHu sababli, kimki senga dustlik kilsa, dustligi kadrini unutma, unga muruvvat, exson, izzati ikrom kursat, deb nasixat kiladi.
Amir Temur ma’naviyatini belgilovchi bosh mezon butun umr buyi uzi amal kilgan “Kuch - adolatda!” degan shioridir. Bu shiorda Amir Temur xayoti va faoliyatining butun mazmuni mujassamlashgan, desak yanglishmaymiz. Amir Temurning ma’naviy va ma’rifiy karashlari uning uz farzandlari, nabiralari, taxt vorislariga koldirgan ugitlari “Temur tuzuklari”da mujassamlashgan. Bu bebaxo tarixiy asarda, xokimlar va vazirlarning vazifalari, uz ishiga munosabati, axoli turli katlami - raiyatning xak- xukukini ximoya kilish, sipoxlarga munosabat kabi xayotiy ma’naviy-axlokiy konun-koidalar uz ifodasini topgan. Yuksak ma’naviy kadriyatlarga tayangan bu adolat Amir Temurning kuyidagi suzlarida uz ifodasini topgan: “Kaysi mamlakatni zabt etgan yoki kushib olgan bulsam, usha yerning obru-e’tiborli kishilarini aziz tutdim; Sayyidlari, ulamolari, fuzalo va mashoyixiga ta’zim bajo keltirdim va xurmatladim, ularga suyurgol vazifalar berib, maoshlarini belgiladim; usha yurtlarning uluglrini oga-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bulsa, uz farzandlarimdek kurdim”. Buyuk ajdodimizning eng muxim fazilatlaridan biri shuki, ul zot bundan olti asr avvalok davlatlararo uzaro manfaatli xamkorlikni rivojlantirish, uzok va yakin xalklar urtasida dustlik va xamjixatlik rishtalarini mustaxxamlash uz saltanati yorkin istikbolini ta’minlashning muxim omili ekanini teran anglagan. SHu sababli, u Yevropa va Osiyoni boglashga xizmat kilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. Bir tomondan Xitoy, Xindiston, ikkinchi tomondan, Frantsiya, Ispaniya, Angliya va boshka davlatlar bilan alokalar urnatgan va shu munosabatlarni mustaxkamlashga intilgan. Soxibkironning bu betakror, ajoyib xislatlariga Temurzodalarning kupchiligi kat’iy amal kilganlar.
Mustaxkam ildizlarimizning biri, xakli ravishda jaxon e’tirofini kozonib kelayotgan Amir Temur manaviyatidir. Bu kudratli manba insoniyat tarixida tengi kuk markazlashgan davlatchilikka, konunchilikka asos solish bilan yer yuzining deyarli xamma mamlakatlarida urganilib, ayni zamonda muxim axamiyat kasb etmokda.
Soxibkiron ma’nayaitida vatanni sevish, kadrlash, unga sidkidildan xizmat kilish, uni jaxon mikyosiga kutarish, ozodlik, tenglik, insonparvarlik, milliy iftixor, mexnatsevarlik, axlokiy poklik, diyonat, oriyat, sharm-xayo, ayollarga munosabat, saxovat, iffat, birodarlik, ilm-fanni kadrlash, dinga xurmat singari kadriyatlar mujassam. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganidek: «Amir Temur xayotining mazmuni, betakror faoliyatining asosiy ma’nosi — Vatan ozodligi, Vatanga muxabbat degan oliy kadriyatlardan iborat... U xatto umrining sunggi onlarida xam zurriyodlariga karata «Istiklol bilan mulku millat, lashkar va ra’iyatni boshkaringiz deb vasiyat kilgan». CHukur uylab karasak, bu vasiyat aynan bizlar uchun — buyuk Soxibkironning bugungi avlodlari uchun aytilgan». CHingiziylar davrida ta’kibu-sikuvlar, siyosiy bekarorliklar natijasida ilm-fan, madaniyat nuktai nazaridan xuvillab kolgan Turkiston Amir Temur zamoniga kelib, yana jonlanish imkoniyatiga ega buldi. Soxibkiron ilgari sodir bulgan noxaklik urniga xakikatni tiklashga xarakat kilgan. Bunda u eng avvalo, maxalliy ilm- fan va madaniyat vakillariga suyangani anik. Natijada turli mamlakatlarga «sochilgan» Turkistonliklar yana uz vatanlariga kayta boshlaganlar. Ular asosan Soxibkiron askarlari bilan kaytgani shubxasizdir.
Ikkinchi tomondan Samarkand, Buxoro, SHaxrisabz, Xirot shaxarlarining madaniyat va ilm markaziga aylanishi, uz-uzidan xorijiy olimlar, shoir va san’atkorlarning «okib kelishi»ga sabab buldi.SHu ma’noda Vamberining kuyidagi ma’lumotdari urinlidir: «U libos va xadyalar bilan alloma SHamsiddin Roziyni, Jaziriyni va mashxur SHafix Buxoriyni uz tarafiga jalb etishga intilgan. Ular Temurga ochik dushman edilar. U Bursa kutubxonasidagi kitoblarni yuk tashiydigan xayvonlarga ortib Samarkandga kuchirtirgan. Endi shu kishini vaxshiy, marxamatsiz deb atash mumkinmi?» Manbalar Kuksaroyda Temurning ulkan kutubxona barpo kilganligi, unga dunyoning turli burchaklaridan noyob bitiklar, bebaxo kulyozmalarni tuplaganligi xakida ma’lumot beradi. Kutubxonadan olimu fozillar, mudarrislar, ilm toliblari, saltanat amaldorlari, ularning farzandlari keng foydalandilar. Bu esa uz navbatida Mirzo UluG’bek, Krzizoda Rumiy, Ali Kushchi, Miram CHalabiy kabi allomalarning kamol topishiga, dunyoga dovruG’ taratishlariga olib keldi.Barcha zamonlar uchun oddiy bir xakikat bor insonni yer bokadi. Amir Te­mur mazkur oddiy xakikatni davlat mikyosidagi masala darajasiga kutara bildi. Jumladan, «Temur tuzuklari»da bush yotgan yerlarni davlat daromadlari tomonidan xam obod kilish, mobodo yer egasining yerga ishlashga kudrati yetmayotgan bulsa unga yordam berish tyG’risida kursatmalar berilganligi xakida ma’lumotlarni uchratish mumkin.

28-Mavzu: Baxt xakida baxs
Baxt... uni xamma xar xil tasavvur kiladi. U xakdagi tasavvurlar kishilar ongida tinimsiz uzgarib boradi. Kim nimani orzu kilayotgan bulsa, usha orzu amalga oshguniga kadar uning uchun baxt me’yori xisoblanadi. Orzusi amalga oshgach, yana yangi orzu sari intiladi. Tabiiyki, baxt xakidagi tushunchaning urni almashadi. Ammo insonlar xayotda yashash, xarakat bilan yaxshi yashash imkoniyati berilganining uzi katta BAXT ekanini unutib kuyadilar. SHuning uchun baxt xakida baxs kilishni ukuvchilarning uziga kuyib berishga karor kildik. Ukuvchilar baxsini nazorat kilish va xulosa chikarishga kumaklashish vazifasi ustozga koldi. Baxsda foydalanish uchun ibratli xikoyalar keltirildi.