8-mavzu. Til belgilar sistemasi sifatida. Til sathlari va ularning birliklari reja

3. Sathlari tushunchasi va ularda iyerarxik munosabat.
XX asrning 50-yillaridan boshlab tilshunoslikda lingvistik sath tushunchasi maydonga keldi. Til mohiyatining ikki tomonlama ekanligi, tildagi shakliy va mazmuniy tomonlarning har biri o‘z ichki tuzilishiga ega ekanligi, har qaysisi o‘z uzvlaridan tashkil topgan ichki sistema ekanligi, ular o‘rtasidagi munosabat tilni harakatga keltirishi haqidagi qarashlarning barcha tomonidan e’tirof etilishi nafaqat «lingvistik sath» tushunchasining paydo bo‘lishiga, balki uning juda keng ma’noda qo‘llana boshlashiga olib keldi.
Til birliklarini turli belgilar asosida birlashtirish mumkin. Tilni sathlarga ajratishning asosiy belgisi lingvistik birliklarning iyerarxik – pog‘onaviylik xususiyati bo‘lib, o‘zaro pog‘onaviy munosabatda bo‘lmagan nisbiy bir xil birliklar munosabatini lingvistik sath deb tushunish mumkin.
Bir sath birliklari boshqa sathdagi (o‘zidan katta yoki kichik) bo‘lgan birliklar bilan pog‘onaviy munosabatda bo‘ladi. Bunda quyi sath birligi yuqori sath birligidan tashkil topadi, ya’ni u yuqori sath birligi tarkibiga kirish xususiyatiga ega. Odatda, til sathlari o‘rtasida quyidan yuqoriga bo‘lgan munosabat e’tirof etiladi va shundan kelib chiqib, tilga yagona iyerarxik shakllangan sistema deb, tilning ichki tuzilishiga nisbatan bunday yondashuv esa kompozitsion konsepsiya deb qaraladi. Hodisalar pog‘onaviy munosabatida gomogen va geterogen munosabatlar farqlanadi. Gomogen munosabatda birliklarning bittasi boshqalari uchun namuna, etalon deb qabul qilinadi. Masalan, qiyoslanayotgan 2 tovushdan mustaqil pozitsiyadagi tovush invariant, tobe pozitsiyadagisi uning varianti hisoblanadi. Til iyerarxiyasi esa geterogen, ya’ni ko‘p tarmoqli tizimdir.
Bu munosabatlar jins va tur, butun va bo`lak munosabatlarida ham ko’rish mumkin.Ushbu pog`onaviy munosabat tufayli ma`lum turlarga nisbatan jins, bo`laklarga nisbatan butun bo`lgan qism boshqa butun yoki jins tarkibiga bo`lak yoki tur bo`lib kirishi mumkin. Masalan, olma bir qator navlar (masalan, jonoqi, rozmarin, semerinka va h.z.) ga nisbatan jins, ushbu navlar o`z navbatida tur bo`lib kelsa, mevali daraxtlarga va umuman o`simlikka nisbatan tur, chunki daraxt ham o`simliklarning muayyan turi hisoblanadi va ayni paytda, avvalo, mevali, mevasiz, dekorativ daraxtlar turlariga bo`linadi. Ushbu turlarning har biri o`z ichida har xil turlarga bo`linishi ham barchaga ma`lum.

Bu qiziq!Mashhur Amerika olimi K. fon Frishning ma`lumotiga ko`ra, asalarilar uyi ham belgi vazifasini bajaradi. Asalari uyining shakli va chastotasi ozuqa manbayining masofasi va yo`nalishi haqida ma`lumot beradi. Doira shaklidagi uy ozuqa manbayining asalari uyasidan uzoq emasligini, yuz metr atrofida ekanligini, sakkiz shaklidagi uy esa birdaniga ikki axborot: ozuqa manbayining masofasi yuz metrdan uncha yiroqligi va yo`nalishini bildiradi.

Tilning o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqazo etuvchi bir qancha qatlamlardan iborat ekanligi haqidagi qarash o‘zining uzoq tarixiga ega. Sistemaviy-struktur tilshunoslikning shakllanishi va rivojlanishi til ichki tuzilishining o‘ziga xos xususiyatini, til ichki birliklarining oddiydan murakkabga qarab bosqichma-bosqich rivojlanib borishi, bunda quyi bosqich birligi o‘zidan yuqoriroq bosqich birligida o‘z funksiyasini ko‘rsatishini ilmiy asoslab berdi. Xususan, til tuzilishining an’anaviy tilshunoslikda 3 asosiy qism: fonetik, leksik va grammatik qismlarga bo‘linishi va tilshunoslikning bu qismlarni o‘rganadigan 3ta bo‘limga ajratilishi ushbu qatlamlarni bir butunlikda tushunishning yorqin namunasidir.