A. A. Gulovа ijtimoiy ishdа bolalar huquqlarini himoya qilish oʼquv qoʼllаnmа buxoro-2022

Insoniyatga qarshi jinoyatlar. Ular sirasiga: o‘ldirish, qirgoin qilish, asoratga solish va aholiga nisbatan qo‘llaniladigan shu kabi boshqa shafqatsizliklar, yapni siyosiy, irqiy yoxud diniy sabablar bo‘yicha ta’qib etish hollari kiradi. Bu ro‘yxat Ruanda va sobiq Yugoslaviya uchun tribunallarning Nizomlariga asosan qiynoq, nomusga tegish, shuningdek terrorizmning kiritilishi hisobiga yanada kengaydi. Insoniyatga qarshi jinoyatlar va harbiy jinoyatlarga uzoqlik muddatini qo’llamaslik to‘g‘risida 1986-yilgi Konvensiyada insoniyatga qarshi jinoyatlar birinchi marta xalqaro jinoyatlarning alohida guruhi sifatida ajratilgan edi. Aparteid jinoyatlarining oldini olish va u uchun jazolash to‘g‘risidagi 1973-yilgi Konvensiyada aparteidga o’xshash irqiy segregatsiya va irqiy kamsitish ham jinoyat deb baholanadi. 1976-yili BMTning Xalqaro huquq Komissiyasi Davlatlarning javobgarligi to‘g‘risidagi Moddalar loyihasini mapqulladi, unga ko‘ra, enotsid2 , qulchilik va kolonial hukmronlik ham insoniyatga qarshi jinoyatlar qatoriga kiritildi. Yuqoridagilarga asosan, aytish mumkinki, xalqaro huquqning rivojlanishi bilan ko’rib chiqilgan jinoyatlarning soni ham Rosib boradi. Bunga 1991-yili Xalqaro huquq Komissiyasi tomonidan qabul qilingan Tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar Kodeksi loyihasi misol bo’ladi. Bu Kodeks loyihasida xalqaro jinoyatlar va xalqaro harakterdagi jinoyatlar bir-biridan farqlanmaydi. Shuning uchun unda umum e’tirof etilgan qoidalarga asosan, xalqaro jinoyatlar deb quyidagilar ko’rsatib o‘tiladi: agressiya, agressiya tahdidi, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashish, kolonial hukmronlik va chet el hukmronligining boshqa shakllari, genotsid, aparteid, inson huquqlarini doimiy va ommaviy ravishda buzish, alohida jiddiy harbiy jinoyatlar, atrof-muhitga qasddan va jiddiy zarar yetkazish. Davlat ichki jinoyat huquqidan farqli o‘laroq xalqaro jinoyat huquqida jinoyatlar sub’yektlari sifatida nafaqat jismoniy shaxslar, balki davlatlar ham, bapzi holatlarda yuridik shaxslar ham javobgar bo’lishi mumkin. Bunda davlat uchun faqat xalqaro jinoyat sodir etilgandagina javobgarlik yuklatilishi mumkin. Hozirgi paytda davlatlar maspuliyati to‘g‘risida universal Konvensiya tayyorlanmoqda. 1994-yil xalqaro huquq Komissiyasining 46-sessiyasida qabul qilingan tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar Kodeksi loyihasining 5-moddasida: qTinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyat uchun biror bir shaxsning sud tomonidan tapqib qilinishi, xalqaro huquq bo‘yicha davlatni shu davlatga qo‘yilayotgan chora ko‘rganlik yoki chora ko‘rmaganlik javobgarlikdan ozod etmaydir, deb tapkidlangan. Shunga e’tibor berish kerakki, ushbu moddada davlatning xalqaro jinoiy javobgarligi xususida emas, balki davlatlarning xalqaro huquq bo‘yicha mas’uliyati haqida so‘z yuritilmoqda. Shu sababli davlatni xalqaro jinoyat sub’yekti deb atash huquqiy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi ehtimoldan yiroq. Aslida davlat xalqaro jinoyatlar uchun maspullik sub’yekti hisoblanadi. Bu yana shuning uchun ham to‘g‘riki, xalqaro jinoyatlar uchun davlatlar siyosiy va moddiy javobgarlikka tortiladi, jinoiy qonun sanksiyalari ularga qo‘llanilmaydi. Hozirgi zamon xalqaro huquqi Xalqaro jinoyat huquqida, xuddi milliy huquqda bo‘lgani kabi, jinoyatlarning asosiy sub’yektlari jinoyat sodir etgan aqli raso, belgilangan yoshga yetgan jismoniy shaxslar hisoblanadi. Shu o‘rinda o‘z ixtiyori bilan mustaqil ravishda jinoyat sodir etgan, misol uchun harbiy harakatlar hududida aholi ustidan zoravonlikka yo’l qo‘ygan yoki urush olib borishning taqiqlangan vositasini qo‘llagan sub’yektni davlat jinoyatlari bilan bog’liq sub’yektlardan farqlash lozim. Tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar Kodeksi loyihasining 11-13-moddalarida uch o’ta muhim holat qayd etiladi. 1. Tinchlikka va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar sodir etganlikda ayblanayotgan biror shaxs o’z hukumati yoki boshligoining buyrugoini bajarib, ish tugaganligi holatida, agar o’sha davr sharoitida shu buyruqni bajarmaslik mumkin bo’lsa, shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilinmaydi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan jinoyatni xodim sodir etilganligi uning boshlig’ini jinoiy javobgarlikdan ozod etmaydi. Agar ular voqeadan xabardor bo‘lishi yoki ularga o‘sha holatda shu xodim shunday jinoyatni sodir etgani yoki etish niyatida ekanligi haqida xulosa chiqarish imkonini beruvchi maplumotga ega bo’lishsa va shu jinoyatning oldini olish yoki to‘xtatish maqsadlarida qo‘llashlari mumkin bo‘lgan barcha chora-tadbirlarni qo‘llamagan bo’lishsa, javobgardirlar. Shunday jinoyatni sodir etgan shaxsning rasmiy mavqei uni jinoiy javobgarlikdan ozod etmaydi. Bu qoidalar avval ham milliy va xalqaro sudlar tomonidan qo’llanilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 40-moddasiga ko’ra, shaxsning buyruq yoki boshqa farmoyishni, shuningdek mansab vazifalarini qonunan bajarishi tufayli zarar yetkazilgan bo’lsa, jinoyat deb topilmaydi. Jinoiyligi oldindan ayon bo’lgan buyruq yoki boshqa farmoyishlarni bajarib, jinoyat sodir etgan shaxs, umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladi. G‘ayriqonuniy ravishda berilgan buyruq yoki farmoyishni yoxud mansab vazifasini bajarmagan yoki buzgan shaxs javobgarlikka tortilmaydi. Shaxsning amalda sodir etgan qilmishida boshqa bir jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lsagina, u javobgarlikka tortiladi deyiladi. Xalqaro jinoyatlar hamda xalqaro harakterga ega bo’lgan jinoyatlar sub’yektlarining bir-biridan farqi shundaki, xalqaro jinoyatlarda jinoyat sub’yektit davlat mexanizmidan jinoiy maqsadda foydalanuvchi davlatlar, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek oddiy ijrochilar hisoblansa, xalqaro harakterga ega bo’lgan jinoyatlarda jinoyat sub’yektit jismoniy shaxslar hisoblanadi. Xalqaro jinoyatlarning ob’yekti xalqaro tinchlik va insoniyat xavfsizligi, butun insoniyat manfaatlari hisoblanadi. Xalqaro harakterdagi jinoyatlarning ob’yekti ikki yoki bir necha davlatlarning manfaatlaridir. Ob’yektiv tomonidan xalqaro jinoyat huquqida ko’zga tutilgan jinoyatlar xalqaro tinchlik, insoniyat xavfsizligi yoki xalqaro huquq-tartibot uchun alohida xavfliligi bilan farqlanuvchi va keng ko’lamlari bilan ajralib turuvchi xatti-harakatlar yoki harakatsizlikni bildiradi. Xalqaro jinoyat sodir etish joyi hamma vaqt ham zararli oqibat yuz bergan joy bilan mos kelavermaydi. Masalan, AQSh dollarlari Italiyada qalbakilashtirilib, chiqarilgan va GFR, Fransiya, Litva, RFRga tarqalgan, iqtisodiy zarar esa, AQShga yetkazilgandi. Xalqaro jinoyatlarning aksariyati zararli oqibatlar kelib chiqishidan qat’i nazar, tugallangan xatti-harakat hisoblanadi. Misol uchun tinchlikka qarshi fitna, qalbaki pul yasash va qullik. Boshqa tomondan qator xalqaro jinoyatlar oqibatlari o’zining rang-barangligi, katta ko’lamlari va insonlarga o‘lchab bo‘lmaydigan moddiy hamda ma’naviy zararlari bilan ajralib turadi. Sub’yektiv tomonidan xalqaro jinoyatlar to‘g‘ri qasddan sodir etilishi bilan tavsiflanadi. Xalqaro jinoyat sodir etilgan hollarda javobgarlikning universal huquqiy munosabatlari yuzaga keladi va unga ko’ra, huquqbuzar nafaqat jabrlanuvchi oldida, balki xalqaro hamjamiyat oldida ham yalpi javobgar bo’ladi. Bu o’rinda universal majburiyatlar buzilganda xalqaro huquqning har bir sub’yekti huquqbuzardan o’z jinoiy harakatlarini to’xtatishni va ularning oqibatlarini bartaraf etishni talab qilish huquqiga egadir. Xalqaro jinoyatlarda jazoning muqarrarligini tapminlash uchun xalqaro jinoyat huquqi normalari qidiruv, qamoq va jinoyatchilarni berish t ekstraditsiya qoidalarini tartibga solib turadi. 1946-yildanoq BMT Bosh Assambleyasi o‘zining maxsus rezolyutsiyasida davlatlarga Harbiy jinoyatchilarni qayerda jinoyat sodir etgan bo’lsa, o’sha davlatga ularni jo’natib, o’sha davlat qonunlari asosida javobgarlikka tortish uchun barcha choralarni ko’rish kerakligi haqida tavsiyalar bergan edi. Keyinchalik BMTning Inson huquqlari bo’yicha Komissiyasi o‘zining 29-sessiyasida insoniyatga qarshi jinoyatlar va harbiy jinoyarlarda aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlash, qamash va ularni ushlab, jazoga tortish bo’yicha xalqaro hamkorlik prinsiplari loyihasini ko’rib chiqdi va mapqulladi. Bosh Assambleya o‘z rezolyutsiyasida ana shunday 9 ta prinsipni e’lon qildi. Xalqaro huquqda jazo masalasi belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra, xalqaro huquq bo‘yicha jinoyat sodir etgan shaxs nafaqat javobgarlikka, balki jazoga ham tortiladi. Nyurnberg tribunali Rozining qarorida shuni tan oldiki, individlar ham xalqaro huquqbuzarliklar uchun jazoga tortiladilarr. Aytib o’tilganlardan ko‘rinib turibdiki, xalqaro jinoyat huquqi ham, milliy jinoyat huquqi singari uchta funksiyani bajaradi, ya’ni u shaxslar uchun majburiy bo’lgan xulq-atvor qoidalarini, bunday qoidalarni buzganlik uchun shaxsiy javobgarlikni va bu qoidalarni buzganlik uchun aybdorlar jazosini belgilaydi. Xalqaro jinoyat huquqida jazo jinoyatning og’irligi va xususiyatiga teng bo‘lmog‘i lozim degan prinsip tasdiqlangan. Ammo unda jazoning turlari va chegaralari aniq belgilanmagan. Bu hol xalqaro jinoyatlarning ko’pligi bilan emas, balki bu munosabatda davlatlar huquqiy tizimlarining turli xilligi bilan izohlanadi, chunki bu huquqiy tizimlar orqali ularning sudlari xalqaro jinoyatlar uchun jazo belgilaydilar. Xalqaro va milliy huquqning o’zaro tapsiri, ikki huquqiy tizimning xalqaro va davlatlarning ichki huquqlari o’zaro harakatining to’liq (umumiy) jarayoni doirasida amalga oshiriladi. Xalqaro jinoyat huquqi va davlatlarning ichki (milliy) jinoyat huquqi birgalikda jinoyatchilikka qarshi ko’rash sohasidagi xalqaro hamkorlik huquqining yagona huquqiy asosini tashkil qiladi. Quyida xalqaro jinoyatlardan genotsid, aparteid, ekotsid va biotsid kabi jinoyatlarga qanday javobgarlik belgilanishini ko’rib chiqamiz. BMT tomonidan 1948-yil 9-dekabrda qabul qilingan Genotsid jinoyatining oldini olish va uning uchun jazolash to’Jorisidargi Konvensiyaning 1-moddasida: Ahdlashuvchi Tomonlar Genotsid u tinchlik yoki urush davrida sodir etilishidan qatpi nazar, xalqaro huquq mepyorlarini buzuvchi jinoyat ekanligini tasdiqlaydilar va uning oldini olish choralarini ko’rishva uni sodir etganlik uchun jazolash majburiyatini oladilarr deb tapkidlangan. Genotsid Xalqaro jinoyat sudi Rim statutining 6-moddasida qaysidir milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhni to’liq yoki qisman qirib tashlashni mo’ljallab sodir etiladigan harakatlar sifatida tariflangan. Ushbu Konvensiyaning 2-moddasida: Genotsiar so‘zi ostida qaysidir milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhni shundayligicha to‘la yoki qisman yo‘qotishni mo‘ljallab sodir etiladigan quyidagi harakatlar tushuniladi: a) shunday guruh a’zolarini o’ldirish, b) shunday guruh apzolariga jiddiy jismoniy yoki aqliy shikast yetkazish; c)qaysidir guruhni ataylab to’la yoki qisman yo’q qilishga mo’ljallangan hayotiy shart-sharoitlar yaratish; d) shunday guruh muhitida bola tugoilishining oldini olishga mo’ljallangan chora-tadbirlar; e) bolalarni insonlarning bir guruhidan boshqasiga zo’rlab… Bunday jinoyatning sub’yektlari t davlat vakillari, tashkilotlar, tashkilot apzolari va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Ijrochilardan tashqari, aparteid aktlarini amalga oshirishda hamkorlik qilgan yoki qo’llab-quvvatlagan va bevosita yordam bergan shaxslar hamda tashkilotchilar ham jazoga tortiladi. 1973-yilgi BMT Bosh Assambleyasining Aparteid jinoyatini oldini olish va u uchun jazolash to’g’risidagi xalqaro Konvensiyasiga binoan, bunday jinoyatlarga nisbatan ham universal yurisdiksiya o’rnatilgan. Aybdorlar Konvensiya ishtirokchisi bo’lgan biror-bir davlatning sudiga jalb etilishi mumkin. Zarur holda jinoyatchini biror-bir davlatga berishi mumkin, chunki aparteid siyosiy jinoyat hisoblanmaydi. Shuning uchun jinoyatchilarni biror-bir davlatga ushlab berish (ekstraditsiya) o’sha davlatning milliy qonunchiligi yoki xalqaro shartnomalar asosida alohida amalga oshiriladi. Konvensiyada davlatlar rozilik bergan taqdirda xalqaro jinoyat tribunalini tashkil etish imkoniyati nazarda tutilgan. III. Ekotsid Ekotsid (yunoncha qoicosrt uy hamda lotincha qcaedort Roldiraman so’zlaridan kelib chiqqan) t genotsidning bir turi. Ekotsid o’simlik yoki hayvonot dunyosi ob’yektlarini ommaviy qirg’in qilish, atmosfera havosi yoki suvni zaharlash, shuningdek ekologik falokatga sabab bo’luvchi boshqa jinoiy harakatlar. Ekotsid insoniyat yashash makoni sifatidagi atrof-tabiiy muhitga, muayyan o’simlik yoxud hayvonot dunyosi yoki boshqa tabiiy ob’yektlarning mavjud bo’lishiga tahdid soladi. Uning tarkibiy qismi sifatida harbiy ekotsid, yapni urushda dushmandan harbiy ustunlikka erishish va goalabani tapminlash uchun tabiiy muhit, shart-sharoitlaridan majburiy foydalanish hisoblanadi. Insoniyat xavfsizligi va tinchlikka qarshi jinoyatlar Kodeksi loyihasida ekotsid qasddan, oldindan o’ylab va atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazuvchi jinoyat, deb tapriflanadi. Atrof-muhitni himoya qilish insoniyat uchun katta ahamiyatga ega ekanligini hisobga olib, Kodeksda ekotsidni sodir etganlik uchun xalqaro jinoiy javobgarlikka tortilishi belgilangan. IV. Biotsid hayotdan mahrum etish, insoniyatga qarshi qaratilgan xalqaro jinoyat. Biotsid ekotsiddan farqli ravishda, insoniyatga va boshqa tirik jonzotlarga qarshi qaratilgan harbiy nizoda dushman ustidan goalaba qozonish maqsadida qasddan ommaviy qirgoin qurollarini ishlatishda namoyon bo’ladi. Biotsidning manbai agressiv urushlardir. Biotsidni amalga oshirish vosita va qurollari quyidagilar: - xalqaro huquq bilan hozircha taqiqlanmagan harbiy texnika va qurol, moddiy boyliklarni saqlab, faqat insonni yo’q qilishga qaratilgan neytron qurol; - 1972-yilgi Konvensiyaga asosan taqiqlangan va o’rnatilgan tartibda yo’q qilingan bakteriologik (biologik) va toksinli qurollar; - 1925-yilgi Protokol bilan taqiqlangan, kishilarni yo’q qilishga mo’ljallangan, bosuvchi, zaharli va shu kabi boshqa gazlar; - kimyoviy gazlar, yapni qurolli mojaroda dushmanning tirik kuchini yo’q qilishga qaratilgan o’q-dori va kimyoviy qurilmalar.
2. JINOIY JAVOBGARLIK VA UNING ASOSLARI. Jinoyat qonuni normal - sabatlarga zarar yetkazgan yoki zarar yetkazish xavfi bo’lgan tajovuzlar qilinganida vujudga kelib, jinoiy javobgarlik jinoyat sodir kodeksining 16-moddasida jinoyat uchun javobgarlik va uning asoslari -jinoyat sodir etishda aybdor bo’lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasi qo’llanilishida ifodalanadigan jinoyat sodir etishning huquqiy oqibatidir. Jinoiy javobgarlikning asosi mavjudligi hisoblanadi. Jinoiy javobgarlik bir qancha huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaradi: -jinoyatni sodir etish, avvalo, shaxsnijinoiyjavobgarlikka tortishni taqozo etib, shaxsga jinoyat qonuni normalarini tatbiq etish orqali -jinoiy javobgarlik jinoyat qonuni normalarini qo 'llash oqibatidir; - jinoiy javobgarlik jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan - jinoiy javobgarlik faqat jinoyat sodir etgan shaxs bilan davlat o 'rtasida vujudga keladigan jinoyat huquqiy munosabatdir.
XALQARO HUQUQDA JAVOBGARLIK. Xalqaro huquqda xalqaro javobgarlik deganda huquq me'yorlaridan kelib chiqadigan sub’yektiv majburiyatlarini buzgan, ya'ni xalqaro huquqqa xilof xatti-harakat sodir etgan sub’yekt uchun noqulay salbiy yuridik oqibatlar tushuniladi. Xalqaro-huquqiy javobgarlik — xalqaro-huquqiy me'yorlarda oqibatlardir. - ^f^^mSSS^ uchun ham, xalqaro huquq uchun ham birdek tegishlidir. Xalqaro huquqda engavvalo, davlatlarningxalqarojavobgarligi -yildan BMTning Xalqaro huquq Komissiyasi tegishli me'yorlarni kodifikatsiya qilish bilan Davlatning har qanday xalqaro huquqqa xilof qilmishi ushbu davlatning xalqaro javobgarligini keltirib chiqaradi. Davlat tomonidan xalqaro majburiyatlarning buzilishi, davlatning Faqat xalqaro huquq sub’yektlarigina xalqaro-huquqiyjavobgarlik huquqbuzarlik uchun bunday javobgarlikka tortilmaydilar, chunki bunda fuqarolik-huquqiy javobgarlik vujudga keladi. Amaliyotda xalqaro huquq sub’yektlarining xatti-harakatlari davlat shaxslarning harakatlarida ifodalanadi. Ularning xatti-harakatlari XALQARO-HUQUQIY JAVOBGARLIK TURLARI VA SHAKLLARI Xalqaro huquqqa xilof qilmish ikki toifaga, ya'ni: xalqaro huquqbuzarlik va davlatlarning xalqaro jinoyatlariga Davlatlar hamjamiyati tomonidan muayyan xalqaro huquqqa xilof qilmishlarni xalqaro javobgarlikka: moddiy va siyosiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Xalqaro-huquqiy javobgarlikning ikkita: siyosiy va moddiy turi mavjud. Siyosiy xalqaro-huquqiy javobgarlik satifikatsiya shaklida qaytaril sodir etishdagi aniq aybdorlarni jazolashdir. Repressaliya deb yuritiladigan, huquqbuzarlikka javoban zarar - harakatlari (masalan, noqonuniy ravishda baliq ovlagani uchun baliq 223 Repressaliyadan retorsiyani farqlash kerak. Retorsiya — huquqbuzarlili his - tarzdagi bayonotga javoban elchilarni chaqirib olish) javob choralaridir. Restitutsiya va reparatsiya davlatlarning moddiy javobgarlik shakli hisoblanadi. Restitutsiya — huquqbuzar davlat tomonidan noqonuniy qiymatli moddiy boyliklar bilan qoplashdir. Reparatsiya — talofat qolingan foydani ham) pul yoki natura shaklida qoplashdir. Moddiy xalqaro-huquqiy javobgarlik restitutsiya (huquqar
XALQARO-HUQUQIY JAVOBGARLIKNING KELIB CHIQISH ASOSLARI Siyosiy javobgarlik boshqa sub’yektlarning manfaatlarini himoya qiluvchi xalqafo huquq me'yorlarini buzish (masalan, diplomatik vakolatxonalafning daxlsizligini buzish) holatidan kelib chiqadi. Moddiy javobgarlik xalqaro huquq me'yorlarini buzish (masalan, diplomatik vakolatxonalarning daxslizligini buzish) holatini kelib chiqadi. Moddiy javobgarlik xalqaro huquq me'yorlarini buzish holatlari majmuining mayjudligidan, huquqbuzarlik oqibatida mulkiy zarar lanishning mavjudligidan kelib chiqadi.
Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi: shakllanish tarixi Davlatlar hamdo‘stligi manfaatlariga ziyon yetkazgan xattiharakatlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish masalasi dastlab 1985-yilda antifransuz koalitsiyasi tomonidan ko‘p sonli Napoleon urushlari davrida yuz minglab odamlarning o‘limi va boshqa jinoyatlar ayblovi bzyicha Napoleon Bonapartni sudga topshirish masalasini muhokama etishda ko‘tarilgan. Biroq muhokamalardan so‘ng hech qanday harakatlar amalga oshirilmadi. Xalqaro jinoyat sudini tashkil etish bo‘yicha berilgan taklifni doktrina nuqtai nazaridan batafsil isbotlab, Fransiya-Prussiya urushi 1870-1871 yillar tugaganidan keyin ilk bor 1872-yilda Xalqaro Qizil Xoch Qo‘mitasi Prezidenti (XQXQ) Gyustav Muane tashabbus qo‘rsatdi25 . U sof ma’naviy sanksiyalar yyetarli emas deb hisoblardi, chunki ikkala tomon ham bir-birini harbiy huquq me‘yorlarini buzganlikda ayblar edi.Jinoyat ishlari bo‘yicha xalqaro sudni tashkil etilishi va uning vakolat doirasiga 1964-yil 22-avgustdagi Urushayotgan armiyalardagi bemorlar va jarohatlanganlar sharoitini yaxshilash bo‘yicha Jeneva Konvensiyasida ko‘rsatilgan huquqbuzarliklar kirishi, neytral sud instansiyalari yordamida huquqbuzarliklarni sodir etishda aybdor shaxslarni xolisona tekshirish, sudlash va jazolash imkonini berishi lozim edi. Muane Konvensiya loyihasining umumiy xususiyatlari quyidagicha: - bunday sudni betaraf davlatlar vakillaridan tuzish tartibi; - sudyalar zimmasiga uning faoliyati va sudlov tartibini belgilashni yuklash; - sud jarayoni boshlanishida da’vo arizaning (manfaatdor 60 tomonlarning da’volariga ko‘ra) xususiyati va dalillarni taqdim etish bo‘yicha davlatlar majburiyati; - bunday sudda sudlovning maqsadi – aybdor shaxslarni aniqlash va ularni jazolash; - qo‘llaniladigan moddiy huquq manbalari – konvensiyaga ilova sifatida ishlab chiqiladigan “xalqaro jinoyat qonuni”; - sudlovning oshkoraligi va sud qarorlarini e’lon qilish; - moddiy zararni qoplash bo‘yicha umumiy qoida; - sud faoliyatini moliyalashtirish tartibi va uning moliyaviy hisobot berishi; - uning arxivlarini saqlash bo‘yicha umumiy qoidalari. Monarxiya davlatlar davrida suveren mamlakatdagi amaldor shaxsning harakatlari xalqaro darajada jinoiy-huquqiy tartibda ta‘qib ostiga olinishini tasavvur qilish qiyin edi. O‘sha davrdagi atoqli xalqaro huquq nazariyotchilar (Liber, Vestlek, Golsendorf, Morena, RolenJekmen) eng muhim xalqaro-huquqiy me‘yoriy hujjatlarni yuridik himoyalash uchun maxsus xalqaro organ kerakligi haqidagi fikrni ilgari surib, ammo buning uchun xalqaro jinoyat sudini tashkil etish zarurati yo‘q deb o‘ylardilar. Xalqaro sud, jumladan, maxsus xalqaro jinoyat sudi haqidagi g‘oyani har tomonlama isbotlashga bag‘ishlangan birinchi asosli ilmiy asar 1881-yilda himoya qilingan rossiyalik huquqshunos L. A. Kamarovskiyning “Xalqaro sud haqida” doktorlik dissertatsiyasi bo‘lib, u o‘sha yili alohida kitob sifatida chop etildi1 va 1877-yilda Parijda fransuz tilida nashr etildi. L. A. Kamarovskiy “xalqaro adliya masalasi – davr masalasi” degan xulosaga keldi. Urush qonuniyatlari (me‘yorlari) va an’analarini XIXoxiri va XX boshida xalqaro-huquqiy darajada 1899-1907-yillardagi Gaaga Konvensiyalari va Deklaratsiyasida kodifikatsiya qilish “harbiy jinoyatlar” degan xalqaro-huquqiy tushunchaning shakllanishiga olib keldi. Biroq xalqaro-huquqiy hujjatlarda harbiy jinoyatlar aniq tarkibining batafsil tavsifi yo‘q edi. Mazkur jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir etganlik uchun javobgarlikka tortish milliy parlamentlar va davlat ichki adliya organlari ixtiyorida edi. 1919-yilning yanvar oyida Buyuk Britaniya, AQSH, Italiya, Fransiya va Yaponiya hukumat rahbarlari va tashqi ishlar vazirlarining uchrashuv chog‘ida urush tashabbuskorlarining javobgarligi masalarini ko‘rib chiqish uchun maxsus Komissiya tasdiqlandi. Komissiyaning aniqlashicha, to‘rtta davlat – Germaniya, Avstriya, Turkiya va Bolgariya tajovuzkorlik siyosati yurgizib urush e’lon qilgan, Komissiya urushning o‘zini Yevropada tinchlikka qarshi fitna deb tavsifladi. Mazkur Komissiyaning yakuniy hisobotida tajovuzkor mamlakatlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar ikki toifaga bo‘lingan: 1) urushga tayyorgarlik va shart-sharoit yaratish; 2) urush qonuniyatlari va udumlarini qasddan buzish. Bunda mazkur jinoyatlarning quyidagi ro‘yxati keltirilgan, aynan: garovga olinganlarni o‘ldirish, nomusga tegish, bosqinchilik, davlat va xususiy mol-mulkni yo‘q qilish, zaharlovchi gazlardan foydalanish, tinch alohini va asirlarni qirib tashlash va boshq. Harbiy jinoyatchilar turli davlatlarning fuqarolari ekanligi va tegishli hokimiyatlar tomonidan berilgan jinoiy bo‘yruqlar ko‘pgina mamlakatlar harbiylariga tegishli bo‘lgani sababli, Komissiyaning fikricha, sud hukmlarini chiqarishni maxsus xalqaro tribunal zimmasiga yuklash kerak edi. Germaniya va 27 ta ittifoqchi mamlakatlar o‘rtasidagi 1919-yil 28- iyundagi Versal tinchlik shartnomasi tomonlarning quyidagi vazifalar bo‘yicha majburiyatlarni o‘z ichiga olgan (227, 228- moddalar)bo’kmark81: - Imperator Vilgelm II Gogensollernni “xalqaro axloq qoidalari va muqaddas hokimiyat shartnomalariga qarshi o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etishda” ayblash bo‘yicha ishlarni oshkora ko‘rib chiqish uchun maxsus xalqaro tribunalni tashkil etish; - Niderlandiya hukumatiga sobiq imperatorni sud uchun tutib berish talabi bilan murojaat etish; - gumon qilinayotgan harbiy jinoyatchilarni jinoiy ta‘qib qilish va tutib berish; - “zarur hujjatlar va ma‘lumotlarni taqdim etish”. Bundan tashqari mazkur shartnomaning 229-moddasidaga muvofiq, agar bir nechta davlatga qarshi jinoyat sodir etilsa, ayblanuvchilarni ushbu davlatlar harbiy sudyalaridan tarkib topgan “qo‘shma komissiya” sud qiladi. Versal tinchlik shartnomasi talablari to‘liq bajarilmagan bo‘lsa-da, u xalqaro jinoyat huquqi bo‘yicha davlat rahbarlarini jinoiy ta‘qib qilish bo‘yicha me‘yorlarni o‘z ichiga olgan birinchi xalqaro huquqiy hujjat bo‘lib uni maxsus xalqaro sudga berish nazarda tutilgan edi. Ushbu hujjat xalqaro shartnomalar me‘yorlarini buzish bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishda aybdor shaxslarni jinoiy ta‘qib qilishni ham nazarda to’tgan. Yuqorida sanab o‘tilgan Konvensiyalarning birinchisi terrorchilik harakati uchun jinoiy javobgarlikning moddiy xalqaro huquqiy asosini tashkil etib, bunda “qasddan qotillik sodir etish, og‘ir tan jarohati yetkazish, davlat rahbarlari va ularning rafiqalari hamda boshqa davlat va jamoat arboblarini o‘g‘irlab ketish, agar suiqasd ularning jamiyat ishlari bilan bog‘liq bo‘lsa, shuningdek, odamlar hayotini xavf ostiga qo‘yadigan yoki davlat va jamoyat hayotiga ziyon etkazadigan boshqa qasddan amalga oshirilgan xatti-harakatlarni” belgilab berdi. Terrorizm tarkibi xalqaro jinoyat sifatida rasman 1937-yil 30- noyabrdagi terrorizmni oldini olish va jazolash bo‘yicha Konvensiyada yuridik jihatdan shakllantirilgan bo‘lsa-da, Xalqaro jinoyat sudini tashkil etish to‘g‘risidagi Konvensiya ishni ko‘rib chiqishda sud tomonidan jinoyat hududida sodir etilgan mamlakatning jinoyat qonunchiligi yoki ayblanuvchini sudga topshirgan davlatning jinoyat qonunchiligi qo‘llanilishi kerakligini nazarda tutdi. Bunda yumshoqroq jazo choralarini nazarda tutadigan qonunchilik tanlanardi. Aslida, mazkur Konvensiya cheklangan vakolatli Xalqaro jinoyat sudining tashkil etilishi va faoliyati uchun xalqaro huquqiy asosini shakllantirdi, lekin unda sud faoliyatining protsessual tartibini belgilochi me‘yorlar yo‘q edi, ya’ni ushbu sud tomonidan odil sudlovni amalga oshirish uchun xalqaro huquqiy asosni yaratib berdi. Ushbu Konvensiyalar qonuniy kuchga kirmagan, biroq ularni tayyorlash jarayonida qo‘llanilgan yuridik novatsiyalar, ehtimol, Yevropa mamlakatlarining asosiy harbiy jinoyatchilarini adolatli, tez sudlash va jazolash uchun tashkil etilgan Xalqaro harbiy tribunal, Uzoq Sharq davlatlarining asosiy harbiy jinoyatchilarini adolatli, tez sudlash va jazolash uchun tashkil etilgan Uzoq Sharq bo‘yicha Xalqaro harbiy tribunal va keyinchalik tashkil etilgan boshqa xalqaro jinoyat sudlari FAKTLAR 1937-yil 30-noyabrda Millatlar Ligasi tomonidan “Terrorizmni oldini olish va jazolash to‘g‘risida” va “Xalqaro jinoyat sudi tashkil qilish to‘g‘risida” konvensiyalar qabul qilindi. 63 (tribunallari) faoliyatining huquqiy asoslarini yaratishda hisobga olingan. Terrorizm uchun jinoiy javobgarlikka tortishning xalqaro huquqiy asoslaridan tashqari ikkita jahon urushi oralig‘idagi davrda xalqaro hamjamiyat tomonidan bir qator boshqa jinoyatlarni ham xalqaro jinoyatlar deb e’tirof etish bo‘yicha muayyan chora-tadbirlar amalga oshirildi. Birinchi marta tajovuzkorlik xalqaro darajada “noqonuniy” deb 1928-yil 27-avgustdagi urushdan milliy siyosat quroli sifatida voz kechish to‘g‘risidagi Umumiy shartnoma (Brian-Kellog Pakti) bilan e’lon qilindi1 . Paktning 1-moddasida shartnomani tuzuvchi tomonlar “xalqaro mojarolarni hal etishda urushga murojaat etishni rad etganligini va o‘zaro munosabatlarda undan voz kechganligini” ta’kidlagan. Brian-Kellog Pakti ratifikatsiya qilinishidan so‘ng sovet delegatsiyasi tomonidan qurolsizlantirish bo‘yicha anjumanda 1932- yilning dekabr oyida qurolsizlantirish bo‘yicha anjuman maxsus komissiyasi bilan 1933-yil 24-mayda tajovuzkorlikni belgilash bo‘yicha Konvensiya loyihasi taklif qilinib, qabul qilindi va 1933-yil 3-5-iyulda uni SSSR, Estoniya, Latviya, Polsha, Ruminiya, Turkiya, Fors (Eron), Afg‘oniston, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Litva imzoladi. Keyinchalik Finlandiya konvensiyani imzoladi. Jami xalqaro jinoyatlarning 8 ta toifasi belgilandi: 1) qaroqchilik; 2) metall pullarni va davlat qimmatbaho qog‘ozlarni qalbakilashtirish; 3) qul savdosi; 4) ayollar va bolalar savdosi; 5) jamoatga xavf tug‘diradigan har qanday vositalarni qasddan ishlatish; 6) giyohvand vositalar savdosi; 7) behayolikni targ‘ib etuvchi adabiyotlar savdosi; 8) davlatlar tomonidan imzolangan xalqaro konvensiyalarda nazarda 1927-yil rasmiy hujjatlarda delictijus gentium bir turi sifatida “xalqaro jinoyat” termini kiritildi. Varshavada bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiya doirasida xalqaro jinoiy qonunchiligining unifikatsiyasida, xalqaro konvensiyalarda nazarda tutilgan boshqa jinoyatlar. Xalqaro jinoyatlarni sodir etilishi uchun jinoiy ta‘qib qilish va buning uchun maxsus sud organini tashkil etish masalasi Ikkinchi jahon urushiga tayorgarlik ko‘rish va uni olib borish davomida tajovuzkor davlatlar tomonidan sodir etilgan mudhish jinoyatlar tufayli dolzarb bo‘lib qoldi. Harbiy harakatlar tugamasdan urushni boshlash uchun jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishning moddiy-huquqiy asoslari hamda ularni xalqaro sudga topshirish masalasi huquqshunoslar tomonidan muhokama qilina boshladi. Masalan, jahon urushining fojiali tajribasini hisobga olgan holda G. Lauterpaxt xalqaro jinoyat – bu “o‘zining og‘irligi, shafqatsizligi va unda ifodalangan inson hayotini pisand qilmaslik xususiyati bilan barcha sivilizatsiyali davlatlar qonunchiligida nazarda tutilgan jinoyatlar toifasiga mansub bo‘lishi kerak bo‘lgan xalqaro huquq me‘yorlarini buzadigan huquqbuzarliklar” deb ta’rif berishga harakat qilgan. 1945-yilda tashkil qilingan urush davridagi xalqaro jinoyatlarni tergov qilish bo‘yicha London komissiyasi haqiqatda harbiy jinoyatlarning to‘rtta toifasini ajratdi: 1) tajovuzkor urush yoki boshqa har qanday tajovuzkor harakatlarga tayyorgarlik va ularni olib borish; 2) urush qonuniyatlari va udumlarini buzish; 3) mamlakatning o‘zida yoki uning tashqarisida irq, halq yoki siyosiy partiyani yo‘q qilishga qaratilgan barcha jinoyatlar; 4) harbiy harakatlar to‘xtatilgandan keyin tinchlikni tiklashga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida sodir etilgan jinoyatlar (terrorizm va boshq.). 2.Xalqaro harbiy tribunallar faoliyatini huquqiy tartibga solish Natijada, eng avvalo, harbiy jinoyatlar xalqaro jinoyatlarning Mustaqil toifasi sifatida ajralib chiqdi. Uzoq vaqt faqat ma’naviyat tamoyili bo‘lib kelgan tinchlik va insoniyatga qarshi jinoyatlar Birinchi jahon urushidan keyin asta-sekinlik bilan xalqaro huquq tamoyiliga aylandi, lekin xalqaro jinoyatlarning alohida tarkibi sifatida faqat 1945- yilda Xalqaro harbiy tribunal Ustavida tamomila shakllandi. Xalqaro harbiy tribunal (kelgusida tribunal) 1945-yil 8- avgustdagi SSSR, AQSH, Buyuk Britaniya hukumatlari va Fransiya Respublikasi Muvaqqat hukumati tomonidan Yevropa mamlakatlarining asosiy harbiy jinoyatchilarini sudlash va jazolash bo‘yicha shartnoma (London shartnomasi) asosida tashkil etilgan. Keyinchalik bir qator boshqa davlatlar ham ushbu shartnomaga qo‘shilgan: Avstraliya, Belgiya, Venesuela, Daniya, Gaiti, Gonduras, Gretsiya, Hindiston, Luksemburg, Niderlandiya, Yangi Zelandiya, Norvegiya, Panama, Paragvay, Polsha, Urugvay, Chexoslovakiya, Efiopiya va Yugoslaviya. 1945-yil 8-avgustdagi Tribunal Ustavida quyidagilar belgilangan: 1. Yurisdiksiya doirasida faoliyatning moddiy-huquqiy asoslarini: a) tinchlikka qarshi jinoyatlar, aynan: tajovuzkor urushni yoki xalqaro bitimlar, shartnomalar yoki kelishuvlarni buzadigan urushni rejalashtirish, tayyorlash, boshlash yoki olib borish yoki yuqorida ta’kidlab o‘tilgan harakatlarning har qaysisini amalga oshirishga yo‘naltirilgan umumiy reja yoki fitnada ishtirok etish; b) harbiy jinoyatlar, aynan: urush qonuniyatlari yoki an’analarini buzish. Bosib olingan hududda yashovchi fuqarolarni o‘ldirish, qiynoqqa solish yoki qullik yoki boshqa maqsadlarda olib ketish; harbiy asirlar yoki dengizdagi shaxslarni o‘ldirish yoki qiynoqqa solish; garovga olinganlarni o‘ldirish; jamoat yoki xususiy mol-mulkni o‘g‘irlash; shaharlar yoki qishloqlarni behudaga buzib tashlash, harbiy jihatdan asossiz xonavayron qilish va boshqa jinoyatlar ushbu qonunbuzarliklarga tegishlidir; c) insoniyatga qarshi jinoyatlar, aynan: urushdan oldin yoki urush paytida fuqarolarni o‘ldirish, qirib tashlash, asirga olish, surgun qilish va ularga nisbatan boshqa shafqatsizliklarni sodir etish vasiyosiy, irqiy va diniy vajlar bilan Tribunal Yurisdiksiyaga kiruvchi har qanday jinoyatni sodir etish maqsadida yoki sababi bilan ta‘qib qilish, ushbu harakatlar amalga oshirilgan mamlakatning ichki huquq-tartibotini buzishi yoki buzmasligidan qat‘iy nazar (6-modda). Tribunalga tegishli huquqlar berilgan, jumladan, Yevropa mamlakatlari manfaatlarini ko‘zlagan holda ushbu jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni sudlash va jazolash. Mazkur jinoyatlar uchun Tribunalaybdorni o‘lim jazosiga hukm qilishga yoki adolatli deb e’tirof etilgan boshqa jazo chorasini tayinlashga haqli bo‘lgan (27-modda). 2. Tribunal faoliyatining tashkiliy-huquqiy (sudlov) asoslari, sudlar va Tribunal Raisini tayinlash va almashtirish tartibi, uning faoliyatini tashkil etish bilan bog‘liq boshqa umumiy masalalar, jumladan, harajatlarini moliyalashtirish tartibi. 3. Tribunal faoliyatining protsessual-huquqiy (sudlov) asoslari, jumladan, sud jarayoni ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari, sudlanuvchilar uchun protsessual kafolatlar, dalillar va isbotlash bo‘yicha umumiy qoidalar, sud jarayoni tartibi, hukm bo‘yicha umumiy qoidalar. Protsessual xususiyatga ega ayrim umumiy qoidalar tafsilotlari Tribunal Ish tartibida ko‘rsatilgan. Tashkiliy nuqtai nazardan Tribunal tarkibiga: - 4 Tribunal a’zolari, har bir ta’sischi davlatdan bittadan va Tribunal a’zolari yo‘qligida ularni vazifasini bajaruvchi o‘rinbosarlar; - asosiy qoralovchilar, har bir ta’sischi davlatdan bittadan; - Tribunal Bosh Kotibi tomonidan boshqariladigan Tribunal Kotibiyati kiradi. Tribunal a’zolari o‘zlaridan Tribunal Raisini uni butun faoliyati muddati uchun saylaydilar. Asosiy harbiy jinoyatchilarning ishlarini va ayblovini tergov qilish bo‘yicha Qo‘mita Asosiy ayblovchilarning harakatlarini muvofiqlashtirish uchun tashkil etildi. SSSR, Angliya, AQSH va Fransiyadan asosiy ayblovchilar va ularning o‘rinbosarlari ushbu Qo‘mita tarkibiga kirgan. Qo‘mitaning vazifasi sud jarayoniga tayyorgarlik bo‘yicha tadbirlarni muvofiqlashtirish, asosiy ayblovchilar o‘rtasida sud jarayoning alohida bosqichlarini o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlarni taqsimlash (kirish va oxirgi so‘z bilan chiqish tartibi, ayblov dalillarini taqdim qilish, guvohlar va ayblanuvchilarni so‘roq qilish tartibi va boshq.), sud jarayonida yuzaga keladigan turli masalalarni muvofiqlashtirish. Tribunal sud majlislari 1945-yil 9-oktabrdan 1946-yil 1-oktabrgacha Berlin shahrida o‘tkazilgan, bunda faqat majlisning tashkiliy va boshqaruv masalalari ko‘rib chiqilgan va NYurnbergda asosiy harbiy jinoyatchilarga nisbatan ochilgan jinoyat ishi mohiyatan ko‘rib chiqilgan va bu tarixda Nyurenberg sud jarayoni degan nom bilan mahur. Tribunal sudiga 24 asosiy harbiy jinoyatchi berilgan. Tribunal ularning 12 tasini osishga, 3 tasini – umrbod qamoq jazosiga, 4 tasini – 10 yildan 20 yilgan qamoq jazosiga hukm qilgan, 3 tasi esa oqlagan41 . Uzoq Sharq uchun Xalqaro harbiy tribunalini (keyinchalik – Uzoq SHarq Tribunali) tashkil etish to‘g‘risidagi qaror SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya davlat rahbarlarining Potsdam anjumanida 1945-yilda qabul qilinib, Yaponiyani kapitulyasiya qilish shartlarini belgilovchi 1945-yil 26-iyuldagi Bayonot bilan tasdiqlangan. Ustavga muvofiq, Uzoq Sharq Tribunali yurisdiksiyaga quyidagilar kirgan: a) tinchlikka qarshi jinoyatlar, aynan: tajovuzkor urushni yoki xalqaro bitimlar, shartnomalar yoki kelishuvlarni buzadigan urushni rejalashtirish, tayyorlash, boshlash yoki olib borish yoki Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan harakatlarning har qaysisini amalga oshirishga yo‘naltirilgan umumiy reja yoki fitnada ishtirok etish; b) konvensiyalarda nazarda tutilgan harbiy jinoyatlar, aynan: urush qonuniyatlari yoki an’analariga qarshi jinoyatlar; c) insoniyatga qarshi jinoyatlar, aynan: urushdan oldin yoki urush paytida fuqarolarni o‘ldirish, qirib tashlash, asirga olish, surgun qilish (deportation) hamda ularga nisbatan boshqa g‘ayriinsoniy harakatlarni sodir etish vasiyosiy va irqiy vajlar bilan Tribunal sudlanuvchisi tomonidan har qanday jinoyatni sodir etish maqsadida yoki har qanday jinoyat sababi bilan ta‘qib qilish, ushbu harakatlar amalga oshirilgan mamlakatning ichki huquq-tartibotini buzishi yoki buzmasligidan qat‘iy nazar. Ustavga ko‘ra yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan jinoyatlardan birini sodir Uzoq Sharq harbiy sudi (tribunal) alohida tartibda qabul qilngan hujjat bilan tashkil qilingan – 1946-yil 19-yanvarda Yaponiyadagi okko’patsion qo‘shin bosh qo‘mondoni D.Makartur tomonidan “Uzoq Sharq uchun xalqaro harbiy tribunalni tashkil etish to‘g‘risida” maxsus proklamatsiya Nizomi ilova qilingan holda tasdiqlandi. 68 etishni nazarda tutadigan qo‘shma reja yoki fitnani ishlab chiqish va amalga oshirishda qatnashgan rahbarlar, tashkilotchilar, ig‘vogarlar va jinoiy sheriklar bunday rejalarni ijro etish davomida har qanday shaxs tomonidan amalga oshirilgan barcha xatti-harakatlar uchun majburdirlar. Uzoq Sharq uchun Xalqaro harbiy tribunalining sud majlislari 1946- yil 3-maydan 1948-yil 12-noyabrgacha Tokioda o‘tkazilib, tarixda Tokio sud jarayoni nomi bilan mashhur. Sudga 28 kishi berilgan, jumladan, 4 sobiq bosh vazir, 13 sobiq vazir, 9 oliy harbiy qo‘mondonlik vakili, 2 elchi. Hukm 25 ta sudlanuvchiga nisbatan chiqarilgan, ulardan 7 kishi o‘lim jazosiga, qolganlari — ozodlikdan mahrum etishga, ulardan 16 tasi umrbod qamoq jazosiga mahkum qilingan. Xalqaro harbiy tribunallar tomonidan Nyurnberg va Tokioda o‘tkazilgan sud jarayonlari, ustav hujjatlari va hukmlar bugun umume’tirof etilgan xalqaro jinoyat huquqining asosiy tamoyillar tizimining shakllanishiga tamal toshi bo‘ldi. Nyurnberg va Tokio tribunalari ustavlari va hukmlari harbiy jinoyatchilar ustidan sudlovni amalga oshirish uchun ularning darajasi va xizmat mavqeidan qat‘iy nazar fundamental xalqaro-huquqiy asos yaratdi. Bu keyinchalik ushbu jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni sudlash uchun muhim asos bo‘lib qoldi. So‘nggi holat o‘ta muhim ahamiyat kasb etdi, chunki u tinchlik va insoniyatga qarshi jinoyatlar hamda harbiy jinoyatlarni sodir etishda aybdor shaxslarni urushdan keyingi dastlabki yillarda jinoiy ta‘qib qilish uchun safarbar etilgan boshqa sud organlarini shakllantirishda asos vazifasini o‘tadi. Amalga oshirilgan ilg‘or xususiyatga ega huquqiy tartibga solish jarayoni bilan birga, Xalqaro harbiy tribunallar faoliyati uning ishtirokchi davlatlarning turli huquqiy tizimi bilan bog‘liq kamchiligini XALQARO HARBIY TRIBUNALINING YURISDIKSIYASI PREDMETI: - Dunyoga qarshi jinoyat - Harbiy jinoyatlar - Insoniyatga qarshi jinoyatlar SHAXSIY: - Bir davlat manfaati va XHT predmetiga kiruvchi jinoyatlarni sodir etgan shaxslar 69 aniqladi. Bu esa ayblov faoliyatida muayyan qiyinchiliklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Ma‘lumki, sudlanuvchilarning aksariyati va asosiy guvohlarning ko‘pchiligi ingliz-amerikalik qo‘shinlar tomonidan asirga olingan va AQSH vakili bo‘lgan ayblovchining ixtiyorida edi. Nyurnberg sud jarayonida amerikalik vakillar sudlanuvchilar va guvohlarni so‘roq qilishda ustunlik qilishga da’vogar bo‘lgan. AQSH vakillarining ta’kidlashicha, ularning ixtiyorida bo‘lgan sudlanuvchilar va guvohlarni faqat amerikalik tergovchilar so‘roq qilishi kerak, boshqa delegatsiyalar esa ularni qiziqtirgan savollarni sudlanuvchilarga amerikalik tergovchilar orqali berishlari mumkin va tegishli javoblarni yozma ravishda olishlari mumkin. Angliya va Fransiyadan kelgan asosiy ayblovchilar boshqa delegatsiyalar huquqini kamsituvchi ushbu holatga rozilik berdilar, natijada ingliz va fransuz tergovchilar sud jarayoni boshlangunga qadar sudlanuvchilarni so‘roq qila olmadilar. Yuqorida ko‘rsatilgan holatlarning barchasi Xalqaro harbiy tribunal Ustavi va Reglamenti yetarli darajada faqat sud jarayonining sud majlislarida ishlarni ko‘rib chiqish va hal etishga, ya’ni sudlovni (jinoiy sudlovni) amalga oshirishga tegishli asosiy, hal qiluvchi qismining protsessual jihatlari bo‘yicha me‘yoriy ko‘rsatmalarini o‘z ichiga olgan. Sud jarayonigacha bo‘lgan davr esa deyarli tartibga solinmagan. NAZORAT SAVOLLARI: 1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi qanday tashkil topgan? 2. Birinchi jahon urushidan so‘ng xalqaro jinoyat odil sudlovi bo‘ticha xalqaro audni nima uchun tashkil qilish imkoni bo‘lmadi 3. Xalqaro harbiy tribunal va Uzoq Sharq uchun xalqaro harbiy tribunal joriy etilishiga qanday sabablarni kiritish mumkin? 4. Nyureberg tribunalida olingan qanday prinsiplar xalqaro huquqda o‘zining normativ ifodasini topgan? KAZUS Ayrim olimlar xalqaro terrorizmning sub'ekti alohida shaxslar, ayrim hollarda yuridik shaxslar hambo‘lishinita'kidlashgan. Biroq, I.P.Blishenkoning fikricha xalqaro terrorizmning sub‘ekti nafaqat jismoniy va yuridik shaxs, balki davlat ham bo‘lishi mumkin. Savollar: Mazkur holatga huquqiy baho bering. Xalqaro jinoyatlar va xalqaro harakterdagi jinoyatlar bir xil mazmunga egami yoki farqli 70 jihatlari mavjudmi? Bu to‘g‘risida olimlaro‘rtasida qanday ilmiy qarashlar mavjud? Davlat xalqaro terrorizm sub‘ekti bo‘lganda, jinoyatishi Xalqaro jinoyat sudida ko‘riladimi yoki tribunaldami? Javobingizni amaliy misollar bilan asoslang.