A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Oqsillar birlamchi tuzilishini aniqlashdagi eng muhim 
bosqich oksil molekulasini peptid fragmentlariga ajratishdir.
Oqsillar kimyosi keng miqyosdagi polipeptid zanjirni kimyoviy va 
fermentativ parchalanish usullariga ega. U yoki bu usulni qo’llash 
o’rganilayotgan oqsilni fizik - kimyoviy xususiyatlari va tadqiqotning 
umumiy yo’nalish rejasiga bog’liqdir. Kimyoviy usullar yuqori 
selektivlikka egadir, ammo ular odatda 50% unum bilan boradilar. 
Shuning uchun bu usulni yirik fragmentlarni olishda ishlatish 
ahamiyatga molik. Gidrolizning fermentli usullari imkoniyati kengdir, 
chunki bunda ham yirik, ham kichik peptidlar olish mumkin. 
 
Fermentli usullar
.
Oqsillarni birlamchi tuzilishini aniqlashda 
keng ishlatiladigan ferment 
tripsindir.
Tripsin qoramol oshqozon osti
bezi sekretidan olinadigan - tripsinnogenni faollab olinib, serin 
proteinazalari sinfiga kiradi va eng yuqori faollikni 
7,0 - 9,0 da 
namoyon etadi. Ferment ajoyib substrat o’ziga xoslikka ega bo’lib, 
faqat asosli aminokislotalar lizin va argininlar hosil qilgan bog’larni 
gidrolizini katalizlaydi.

---

66 
Optimal sharoitlarda tripsin ishtirokidagi gidroliz 100% boradi. 
Lekin ba’zi holatlarda gidroliz tezligiga bog’ni zanjirdagi holati va 
aminokislota qoldiqlari yon guruhlari kimyoviy tabiati ta’sir 
ko’rsatadi. Peptid bog’ni yonida erkin 

va 

guruhlar bo’lsa, gidroliz sekin boradi. Ribonukleaza va lizotsimdagi
oxirgi holatdagi lizin tripsin bilan gidroliz natijasida deyarli 
ajralmaydi. Insulinni 

-zanjirida esa lizinni 
oxirgi alanin bilan 
bog’i qisman gidrolizlanadi. Lekin barcha hollarda tripsin- substrat
nisbatini va inkubatsiya vaqtini oshirib gidrolizni to’liq amalga 
oshiriladi. Faqat lizin va argininni (
va 
) prolin 
bilan hosil qilgan bog’lari ferment ta’siriga mutlaq chidamlidir.
Tripsin yuqori tanlab ta’sir etish xususiyatiga ega, lekin, ba’zi 
hollarda 
hosil qilgan bog’larni ham gidrolizlaydi. 
Tripsin odatda 0,05% ximotripsin tutadi. Qo’shimcha uzilishlarni 
oldini olish uchun ingibitorlar qo’shiladi. Ulardan biri atsillangan 
fenilalaninni analogi L-(1-tozilamido-2-feniletil) xlorometilketondir 
(
. Lekin 
bilan ishlov berilgan tripsin ba’zida 
ximotripsinnin substratlarini gidrolizlaydi. Tripsinning ba’zi hollarda 
ximotripsinsimon faolligi uining tuzilishi va funksional tomonlariga 
bog’liqdir. Lizin yoki arginin yon zanjiriga o’rinbosarlarini kiritish 
modifitsirlangan aminokislotalar bo’yicha tripsin bilan gidrolizga
to’sqinlik qiladi va oqsillarni faqat arginin yoki lizin qoldiqlari 
bo’yicha parchalashga imkon beradi. Ko’p hollarda lizin qoldig’ini 
modifikatsiyalab, arginin bo’yicha gidrolizlash amalga oshiriladi. 
Modifitsirlovchi agentlar sifatida dikarbon kislotalar angidridlari: 
malein, sitrakon va kahrabo angidridlari ishlatiladi. Atsillash 

---

67 
reaksiyasi natijasida lizinni musbat zaryadlangan qoldig’i dikarbon 
kislota yarim amidini manfiy zaryadiga almashinadi.
Qo’llanilayotgan reagent tabiatiga ko’ra modifikatsiya qaytar 
va qaytmas bo’lishi mumkin. Qaytar modifikatsiya uchun malein yoki 
sitrakon angidridlar ishlatiladi. Atsilllash reaksiyasi 
8,5 - 9,0 va
haroratda, reagentni 20 baravar ortiqcha miqdorida 
amalga oshiriladi. Lizinning maleil hosilalari 
3,5; 
; 40 soatda 
gidrolizlanib erkin 

-aminoguruhni hosil qiladilar. Sitrakonil guruhi
birmuncha yumshoq sharoitlarda 
3,5; 
; 4 soatda da 
gidrolizlanadi, lekin uning asosiy kamchiligi ishqoriy muhitda 
beqarorligidir. Lizin qoldiqlarini qaytmas modifikatsiyasi uchun eng 
yaxshi agent bu qahrabo angidrididir. Oqsillardagi arginin qoldig’ini 
modifikatsiyalash uchun guanidin guruhining diketon va dialdegidlar 
bilan kondensatlanish reaksiyalaridan foydalaniladi. Bularni ichida
eng ko’p qo’llanadigani 1975 yili 
L.Patty
va
E.Smith
tomonidan
taklif etilgan 1,2- siklogeksandiondir. Bu reagent ishtirokidagi 
modifikatsiya 
8,0 - 9,0; 
da natriy - borat buferida, 
arginin hosilasini borat bilan barqaror kompleksini hosil bo’lishi bilan 
sodir bo’ladi. Modifitsirlovchi guruh 0,5 M 
bilan 
7,0 
d
da uziladi, bu esa ozod bo’layotgan arginin qoldiqlari 
bo’yicha tripsin bilan parchalashga imkon beradi. Kimyoviy 
modifisirlash yordamida tripsin bilan gidrolizlanadigan bog’larni 
sonini oshirish mumkin. Buning uchun etilenimin bilan tsistein 
qoldiqlarini aminoetillash usuli (
,1956) qo’llanadi. S - (

- 
aminoetil) tsisteinni karboksil guruhi hosil qilgan peptid bog’lari 
tripsin ta’sirida arginin va lizin hosil qilgan bog’larga nisbatan 
sekinroq gidrolizlanadi. Ferment konsentrasiyasi va gidroliz vaqtini 
oshirib to’liq parchalanishni amalga oshirish mumkin. Tripsin bilan
bir qatorda oshqozon osti bezidan boshqa serinli proteinaza - 
ximotripsin
olinadi. Tadqiqotlar uchun ishlatiladigan 

- ximotripsin 
A 
7,8 - 9,0 da maksimal faolikni namoyon etadi. Ferment 

---

68 
aromatik aminokislotalar - 
karboksil guruhlari hosil 
qilgan bog’larni gidrolizlaydi. 
hosil qilgan bog’lar 
sekinroq gidrolizlanadi. Oqsil va peptidlardagi bog’larni parchalanishi 
qo’shni aminokislotalarni tabiatiga bog’liqdir. Ximotripsin ham tripsin 
kabi 

va 

guruhlarga yaqin joylashgan bog’larni 
sekin gidrolizlaydi. Ximotripsin hujum qilayotgan bog’ni yaqinida 
manfiy 
zaryadlangan 
guruhlar 
(
(karboksimetiltsistein),
(tsistein kislota) gidroliz tezligini 
oshiradi, asosli aminokislotalar (
) esa parchalanish darajasini 
oshiradi.
ning iminoguruhi hosil qilgan peptid bog’larni 
gidrolizlash eng qiyindir. So’nggi vaqtlarda 
Staphylococus 
aureuus
dan ajratib olingan 
proteinaza
oqsillarni birlamchi tuzilishini 
anislashda keng qo’llanilmoqda. Ferment 
4,0 va 7,8 da ikki 
proteolitik faollikka ega. Yuqori unum bilan 
hosil qilgan 
bog’larni gidrolizlaydi. Ba’zi hollarda 
hosil qilgan bog’lar ham 
gidrolizlanadi. Proteinaza ham 
hosil qilgan bog’larni 
gidrolizlamaydi. 
Termolizin Bacillus
thermoproteolyticus
dan
ajratib olingan bo’lib neytral proteinazalarga kiradi, o’z tarkibida 
kofaktor sifatida rux tutadi. Termolizin termostabil bo’lib 
, 
7,0 da 1 soat davomida o’z faolligini saqlab qoladi. 
da 50% 
faolligini yo’qotadi. Ferment 8 M mochevina, 20 %
yoki 
3
da barqaror bo’lib maksimal faollikni 
7,0 - 9,0 da 
namoyon etadi. Boshqa proteolitik fermentlardan farqli ravishda
termolizin gidrofob yon zanjiriga ega aminokislotalarni peptid 
bog’larini gidrolizlaydi: 
Alanin va 
metionin hosil qilgan bog’lar sekinroq gidrolizlanadi. Erkin karboksil 
va

–aminoguruhni gidrofob aminokislota bilan yonma-yon bo’lishi 
gidroliz tezligini bir necha kamaytiradi, shunday holatdagi prolin esa 
gidrolizni to’xtatadi. 
Tripsin va proteinaza asosan oqsil molekulasini dastlabki
parchalash uchun ishlatilsa, termolizin va ximotripsin kimyoviy va 
fermentativ gidroliz mahsulotlari - yirik peptidlarni qo’shimcha 
fragmentlash uchun ishlatiladi. Oqsil molekulasini lizin va arginin 
bo’yicha tanlab parchalash uchun so’nggi yillarda turli-tuman yangi 

---

69 
fermentlar keng ishlatilmoqda. Lizin aminoguruhi hosil qilgan 
bog’larni parchalovchi
zamburug’idan olingan
lizin - proteinaza va arginin karboksil guruhi hosil qilgan bog’larni 
parchalovchi
dan olingan klostripain 
shunday fermetlar hisoblanadilar. Shu bilan bir qatorda peptidlarni
qo’shimcha fragmentlash uchun pepsin, elastaza, subtilizin, papain, 
pronaza kabi fermentlar ishlatilmokda. To’liq fermentativ gidrolizni 
amalga oshirish uchun oqsil globulasi denaturlangan holatda bo’lishi 
zarur. Nativ holatdagi oqsilda esa gidrolizlanish natijasida oqsil 
molekulasi sirtidagi bog’lar gidrolizlanadi xolos. Bu jarayon 
cheklangan proteoliz 
deb ataladi. Bu jarayon biologik sistemalarda 
keng tarqalgan bo’lib katta molekulyar massaga ega oqsillarni
tuzilish - funksional tekshirishda katta ahamiyatga ega. Cheklangan 
proteoliz yordamida oqsil molekulasini ba’zi fragmentlarga parchalab
ularni tuzilishini o’rganish mumkin. Buni amalga oshirish uchun 
ferment va sharoitni tanlab olish zarur. Masalan, 
mielin
asosli 
oqsilini gidrolizi 
3,0;
va ferment - substrat nisbati 1:50 
da 17 fragment; 
3,0; 
va 1:500 da 4 fragment; 
6,0; 
va 1:500 da faqat bitta
bog’i parchalanadi.