A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

1.20-rasm. Qattiq holdagi anodlar vagonchalarga taxlanib, elektrolitik 
usul bilan qayta tozalash uchun elektroliz sexiga jo‘natilmoqda. 

---

121 
Nazorat savollari
 
1. Vannaning ichki sirti nimalarda tayorlangan bo‘ladi? 
2. Elektrolitik tozalashning asosiy maqsadi? 
3. Elektroliz o‘tadigan muhit nexnologiyasi? 
4.Katod mis nima? 
1.19.Mis elektroliz ko‘rsatgichlari. Anod misni elektrolitik 
rafinirlashning amaliyoti va dastgohlari 
Kimyoviy modda sifatida qattiq plastmassani ishlatish ancha afzalroqdir. 
Qattiq plastmassa tok o‘tkazmaydi va tokning isrofgarchiligi kamayadi hamda 
foydalanish koeffitsiyenti ortadi. Qattiq plastmassaning kamchiligi–u mo‘rt, 
sinuvchan va mexanik ta’sirda tezda ishdan chiqishi mumkin. Qattiq plastmassali 
qoplama qo‘rg‘oshinga nisbatan kamroq ishlaydi. Lekin qo‘rg‘oshinning 
qimmatligini hisobga olganda qattiq plastmassa keng ishlatiladi. Xorijiy 
davlatlarda qattiq plastmassani rad etib, qo‘rg‘oshindan foydalanishga o‘tilmoqda. 
Qo‘rg‘oshinning ishlash davrini oshirish uchun uning tarkibiga 3–6 % Sb va 
0,0006 % Su qo‘shiladi. Kanada zavodlarining birida bunday kimyoviy material 28 
yil uzluksiz ishlaganligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan.
Anod sifatida sof misdan tayyorlangan plastina ishlatiladi. Anodning eni 
0,96 m, bo‘yi o‘rtacha 1 m, qalinligi 35–45 mm, og‘irligi270–350 kg ni tashkil 
etadi. Katod sifatida toza misdan yasalgan ensiz plastina ishlatiladi. Katodning 
o‘lchamlari anodnikiga nisbatan kattaroqdir. Bu elektr tokining katod sirtida bir 
tekis taqsimlanishi uchun qilinadi. Bu tadbir natijasida katodning chegara 
qismlarida har xil o‘sish va dendiritlar paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. 
Vannaga anod va katodlar navbat bilan maxsus ilgichlar orqali osiladi. 
Anod va katodlar elektr zanjiriga parallel sxemada ulanadi. 7.5-rasmda 
temirbetonli vanna va anod, katodlarning vanna ichida maxsus ilgichlar orqali 
osilib turishining umumiy ko’rinishi va qirqimi tasvirlangan. Temirbetonli vannada 
anod va katodlar unung ichida maxsus ilgichlar orqali osib qo‘yiladi.

---

122 
Vannaning kattaligi anod, katodlar soni va ularning masofasiga bog‘liqdir. 
Agarda vannada 34 anod va 35 katod bo‘lsa, vannaning ishchi o‘lchamlari 
taxminan 4000x1000x1200 mm ni tashkil qiladi.
Vannaning kattaligini tanlash elektrodlararo masofani aniqlaydi. Amaliyot-
da oqilona deb topilgan bir xil elektrodlararomasofa 100–110 mm. 
Agar masofa 100 mm bo‘lsa, anod va katodning orasi 28 mm ga teng 
bo‘ladi. Bu masofa elektrodlarning qisqa tutashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun eng 
minimal me’yoriy o‘lchamdir. 
Elektroliz vannalari doimiy elektr toki bilan ta’minlanadi. Sanoatda elektr 
tokini doimiy shaklga o‘tkazish uchun kremniyli to‘g‘rilagichlar ishlatiladi. Ularda 
tokdan foydalanish koeffitsiyenti 98–99% ni tashkil qiladi. To‘g‘rilagichning 
ishchi kuchlanishi 250–300 V atrofida bo‘ladi. 
Mis elektroliz sexida vannalar seriyalar va qatorlar shaklida o‘rnatiladi. 
Agarda o‘rtacha 1780 dona vanna bo‘lsa, 290 vannadan 6 qator yoki 220 vannadan 
terilgan 8 qator bo‘lishi mumkin. Seriyalar vannalarni tok bilan ta’minlashni 
hisobga olgan holda ketma-ket o‘rnatiladi. Talab qilingan tok kuchini ta’minlash 
maqsadida vannalar qatori elektr zanjiriga birin-ketin bog‘lanadi.
Agarda tok to‘g‘rilagichdan chiqayotgan tokning kuchlanishi 240 V bo‘lsa, 
vannadagi kuchlanish 0,3 V ga teng bo‘ladi, bu holatda bitta to‘g‘irlagichdan 
ta’minlanayotgan vannalarning soni quyidagicha topiladi: 
240 : 0,30 = 800 vanna. 
Jarayonning oqilona boshqarilishi vannadagi kuchlanishning pasayishiga 
imkon yaratadi. Ayrim zavodlarda vannadagi kuchlanish 0,2–0,025 Vni tashkil 
qiladi. Agarda vannadagi kuchlanish 0,25 V bo‘lsa, unda bitta seriyadagi 
vannalarning soni 
250 : 0,25 = 960 ni tashkil qiladi. 

---

123