A gurkiboy b kuntug'mish c xolbeka d xolmo'min

M O R F E M I K A
Qo’shimcha;ar vazifasiga ko’ra 2 xil: 1. so’z yasovchi, 2- shakl yasovchi.
Asosga qo’shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo’shimchalar so’z yasovchi qo’shimchalar
Tarkibi asos va yasovchi qo’shimchalarga bo’linmaydigan so’zlarga tub so’zlar deyiladi.
Asosga so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shish orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama so’z deyiladi. Bir umumiy asosga ega bo’lgan so’zlar asosdosh so’zlar deyiladi.
Asosga qo’shilib, uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklash yoki o’zi qo’shilayotgan so’zni boshqa so’zga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo’shimchalarga shakl yasovchi qo’shimchalar deyiladi.
Shakl yasovchi qo’shimchalar vazifasiga ko’ra 2 xil bo’ladi: 1-lug’aviy shakl yasovchi, 2-sintaktik shakl yasovchi.
Asosga qo’shilib, uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklaydigan qo’shimchalar lug’aviy shakl yasovchi,. O’zi qo’shilayotgan so’zni boshqasiga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo’shimchalar sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar. (egalik, kelishik, shaxs-son).
So’zlarning ma’noli qismlari tartibi: asos+ so’z yasovchi+ lug’aviy shakl yasovchi+ sintaktik shakl yasovchi
So’z tarkibi asos va qo’shimchalardan iborat. So’zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo’llana oladigan qismi asos deyiladi. Mustaqil qo’llana olmaydigan, asosga qo’shilib, unga yangi yoki qo’shimcha ma’no yuklaydigan, shuningdek, so’zlarni bog’lashga xizmat qiladugan qismga qo’shimcha deyiladi.
Qoshimchalar vazifasiga ko’ra ikki turli bo’ladi: a) so’z yasovchi qo’shimchalar; b) shakl yasovchi qo’shimchalar. Asosga qo’shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo’shimchalar so’z yasovchi qo’shimchalar deyiladi.
Tarkibi asos va yasovchi qo’shimchalarga bo’linmaydigan so’zlarga tub so’zlar deyiladi. Asosga so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama so’z deyiladi: toshloq, temirchi, temirchilik, serquyosh. So’zning shakl yasovchi qoshimchalarsiz qismi asos deyiladi.
Asosga qo’shilib, uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklash yoki o’zi qo’shilayotgan so’zni boshqa so’zga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo’shimchalarga shakl yasovchi qo’shimchalar deyiladi.
Shakl yasovchi qo’shimchalar vazifasiga ko’ra ikki xil: 1) lug’aviy shakl yasovchi; 2) sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar. Asosga qo’shilib uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklovchi qo’shimchalar lug’aviy shakl yasovchi, oz’I qo’shilayotgan so’zni boshqasiga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo’shimchalar sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar deyiladi. Ular: egalik, kelishik, shaxs-son qo’shimchalari. So’zning ma’noli qismlari ma’lum tartibga ega. Ularning joylashuvi quyidagicha bo’ladi: asos + so’z yasovchi + lug’aviy shakl yasovchi + sintaktik shakl yasovchi O’rganish uchun olingan turli narsa, voqea-hodisalar yig’indisi to’plam deyiladi. To’plamni o’xshash va farqli belgilar asosida ichki guruhlarga bo’lish tasnif deyiladi.
Tilshunoslikning morfemika bo’limida sо’zning eng kichik ma’noli qismlarimorfemalar o’rganiladi. Morfema-so’zning eng kichik ma’noli qosmidir.Ular: o’zak, So’z yasovchi qo’shimcha,shakl yasovchi qo’shimcha,sintaktik shakl yasovchi qo’shin\mchalardir. O’zak morfema so’zda albatta ishtirok etadigan, yangi so’z yasash uchun xizmat qiladigan morfemadir. So’zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo’llana oladigan qism-asos. So’zning shakl yasovchi qo’shimchalarsiz qismi-asos.
Mustaqil qo’llana olmaydigan,asosga qo’shilib,unga yangi ma’no yuklamaydigan, shuningdek,so’zlarni bir-biri bilan bog’lasga xizmat qiladigan qismga qo’shimcha deyiladi.Qo’shimchalar vazifasiga ko’ra:1)so’z yasovchi qo’shimcha,2)shakl yasovchi qo’shimchalarga bo’linadi.Sakl yasovchi qo’shimchalar ham lug’aviy sakl yasovchi va sintaktik sakl yasovchi qo’shimchalarga bo’linadi
So’z yasovchi qo’shimchalar yangi so’z hosil qiladi,so’zning leksik ma’nosi shakllanishida ishtirok etadi.So’z yasovchi qo’shmchalar tilning lug’at boyligini oshiruvchi vosita hisoblanadi.So’z yasovchi qo’shimchalar so’zga lug’aviy ma’no beradigan qo’shimchalardir So’z yasovchi qo’shimchalar orqali ot, sifat, fe’l, ravish turkumlariga oid so’zlar yasaladi: bog’bon, ishla, kuchli, taxminan.
So’z yasovchi qo’shimchalar odatda,o’zakdan keyin qo’shiladi,lekin fors-tojik tilidan o’zlashgan qo’simchalar ( old qo’shimchalar) ozakdan oldin qo’shilishi ham mumkin: bexabar, rsedaromad,noma’lum,hamshahar,So’z yasovchi qo’shimchalar ba’zan shakl yasovchi qo’simchadan keyin qo’shilishi ham mumkin:qaynatma (sho’rva)So’z yasovchi qo’shimchalar bir s’zga birdan ortiq miqdorda qo’shilishi ham mumkin:san-o-q-siz, ho’p-la-m, shildir-a-q, syva-q-chi-lik, och-iq-chasiga, bog’-la-m, bich-iq-ci-lik, bog’-la-ma, chida-m-li, bil-im-don-lik-dan. To’qi-machilik.