A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BÜDCƏ KƏSĐRĐ
- BÜDCƏ TƏSNĐFATI
- BÜDCƏNĐN GƏLĐR VƏ XƏRC MADDƏ- LƏRĐ
- BÜDCƏNĐN PROFĐSĐTĐ
- CARĐ DƏYĐŞƏN
- CARĐ DÖVRÜN ƏVVƏLKĐ ĐLLƏ MÜ- QAYĐSƏSĐ ÜZRƏ FAĐZ DƏYĐŞĐKLĐYĐ
- CARĐ ƏMƏLĐYYATLAR ÜZRƏ XARĐCĐ ĐQTĐSADĐ SALDO
- CARĐ TRANSFERLƏR
- CƏMĐYYƏTĐN ĐNKĐŞAF FAKTORU
- CĐNAYƏT TÖRƏTMĐŞLƏRDƏN AŞKAR EDĐLMĐŞ ŞƏXSLƏRĐN SAYI
- CĐNAYƏTKARLIQ ƏMSALI (ĐNDEKSĐ)
- CĐNAYƏTKARLIQ FƏALLIĞININ SƏ- VĐYYƏSĐ
- CĐNAYƏTKARLIQ ĐNDEKSĐ – “Cinayətkarlıq əmsalı”na bax. CĐNAYƏTKARLIQ
|
BÜDCƏ GƏLĐRLƏRĐ – ölkənin büdcə fondunun formalaşdırılması prosesində dövlətin müəssisələr (birliklər), təşkilatlar və vətəndaşlarla əmələ gələn iqtisadi münasibətlərini əks etdirir. Bu iqtisadi münasibətlərin təzahürünə müəssisə, təşkilat və əhalinin dövlət büdcəsinə müxtəlif növ ödəmələri xidmət edir, onların maddi ifadəsi isə büdcə fonduna səfərbər edilən pul vəsaitləridir. Büdcəyə ödəmələr məcburidir və geri qaytarılmır. Büdcə gəlirləri cari və əsaslı gəlirlərə bölünür. Cari gəlirlər də öz növbəsində vergi və qeyri- vergi
hissələrinə ayrılır. Dövlətin öz
funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olaraq, büdcəyə yardım və ya digər məqsədlər üçün xarici dövlətlər və ya beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən əvəzsiz verilən qrantlar (qrantlardan başqa, elmi-tədqiqat işlərinə ayırmalar) da gəlirlərə daxil edilir.
büdcə xərclərinin gəlirlərlə təmin olunmayan məbləğidir BÜDCƏ SFERASINDA ÇALIŞAN ĐŞÇĐLƏRĐN ƏMƏYĐNĐN ÖDƏNĐLMƏSĐ ÜÇÜN VAHĐD TARĐF CƏDVƏLĐ – müvafiq sayda tarif dərəcələrindən və onlara uyğun tarif maaşından ibarət olan əmsal şkalasıdır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən müəssisə, idarə və təşkilatlarda iş yerlərinin və işçilərin aylıq tarif (vəzifə) maaşları Vahid Tarif cədvəli ilə müəyyənləşdirilir.
- əsasında büdcə tərtib olunan və icra edilən əsas metodoloji sənəddir. Büdcə təsnifatının strukturu gəlirlərin təsnifləşdirilməsindən, xərclərin funksional, müəssisədaxili və iqtisadi təsnifləşdirilməsindən, büdcənin maliyyələşmə mənbələrinin təsnifatından və dövlət borcu təsnifatından ibarətdir.
və yerli hakimiyyət tərəfindən idarə olunur; təşkilati olaraq büdcədən ayrılıqdadır; müəyyən müstəqilliyə malikdir. Vergi və qeyri-vergi ödənişləri vasitəsi ilə yaradılır. Əsas təyinatı – xüsusi məqsədli ayırmalar və digər mənbələr hesabına ayrı-ayrı məqsədli tədbirləri maliyyələşdirməkdən ibarətdir. Büdcə ehtiyatlarından məqsədli tədbirlərin maliyyələşdirilməsi mənbələrinin ayrılması aşağıdakılara imkan verir:
onların təmin
edilməsinə yönəldilmiş vəsaitlərin tərkibinin (aşkar edilmiş əlavə gəlirlər və qənaət edilmiş ehtiyatlar, fiziki və hüquqi şəxslərin könüllü üzvlük haqları və ianələri, istiqrazlardan və pul- şey lotereyalarının keçirilməsindən və digər mənbələrdən
gələn
gəlirlər hesabına) genişləndirilməsinə imkan verir; daxil olan ehtiyatların tam həcmdə məqsədli istifadəsinə zəmanət verir. Büdcədənkənar fondların sərbəstlik statusu ən vacib sosial
proqramların vaxtında maliyyələşməsinə zəmanət
verməyə imkan
yaradır. Maliyyə
çətinlikləri yarandıqda, büdcədənkənar fondlar dövlət idarəetməsinin müxtəlif səviyyəli büdcələrinin müraciət etdiyi maliyyə ehtiyatları rolunu oynayır. Funksional təyinatına uyğun
olaraq, büdcədənkənar fondlar iqtisadi, sosial və təbiəti mühafizə; idarəetmə səviyyələri üzrə
isə ümumdövlət, respublika və region (rayon, şəhər) fondlarına bölünürlər.
LƏRĐ – büdcənin müxtəlif gəlir və xərc növlərini və müvafiq məbləğləri səciyyələndirən ayrı-ayrı sətirlərdir. Büdcənin məcmu gəlirləri gəlir maddələri üzrə məbləğlərin cəmindən, məcmu xərcləri isə xərc maddələri üzrə məbləğlərin cəmindən yaranır.
– dövlətin pul vəsaitlərinin bölüşdürülməsi və onların sahə, məqsəd və ərazi təyinatı üzrə istifadəsi ilə əlaqədar baş verən iqtisadi münasibətlərdir. Qaytarılmayan dövlət ödənişləri kimi müəyyən olunur, yəni maliyyə tələbatını yaratmır və ödəmir. Büdcə xərcləri cari və kapital məqsədləri üçün, əvəzi ödənilən və ödənilməyən ola bilər.
üstələməsidir. Gəlirlərdən xərcləri və büdcə borclarını çıxmaqla müəyyən olunur.
81
Cari ..................................................................................................................................................... 82 Cari aktivlər........................................................................................................................................ 82 Cari dəyişən........................................................................................................................................ 82 Cari dövrün auditi .............................................................................................................................. 82 Cari dövrün əvvəlki illə müqayisəsi üzrə faiz dəyişikliyi .................................................................. 82 Cari əməliyyatlar üzrə xarici iqtisadi saldo ........................................................................................ 82 Cari hesab. .......................................................................................................................................... 82 Cari xərclər ......................................................................................................................................... 82 Cari qiymət ......................................................................................................................................... 82 Cari məlumatların (əməliyyat) bazası ................................................................................................ 82 Cari transferlər ................................................................................................................................... 82 Cavabdeh tərəf ................................................................................................................................... 82 Cəmiyyətin inkişaf faktoru ................................................................................................................. 82 Cinayət ............................................................................................................................................... 83 Cinayət törətmişlərdən aşkar edilmiş şəxslərin sayı .......................................................................... 83 Cinayətkarlıq ...................................................................................................................................... 83 Cinayətkarlıq əmsalı .......................................................................................................................... 83 Cinayətkarlıq fəallığının səviyyəsi ..................................................................................................... 83 Cinayətkarlıq indeksi ......................................................................................................................... 83 Cinayətkarlıq statistikası .................................................................................................................... 83 Cinayətlərin üstünün açılması ............................................................................................................ 83 Cini ..................................................................................................................................................... 83 Cini əmsalı ......................................................................................................................................... 83 Cinslərin say nisbəti ........................................................................................................................... 83 Cip ...................................................................................................................................................... 84 Cobber ................................................................................................................................................ 84 Coğrafi bazar üzrə dövriyyə ............................................................................................................... 84 Coğrafi mövqe.................................................................................................................................... 85 Coğrafi yerləşmə və ya ərazi vəziyyəti .............................................................................................. 85 “Ccomext” məlumatlar bazası ........................................................................................................... 85 “Ccomtrade–komtreyd” məlumatlar bazası ....................................................................................... 85 Coul .................................................................................................................................................... 85
82
CARĐ – təşkilatın mənfəət əldə etmək məqsədi ilə mal və xidmət istehsalı, həmçinin investisiya və maliyyədən başqa, sair fəaliyyətidir.
üçün nəzərdə tutulmamış (məsələn, debitorların hesabları, mal
ehtiyatları, qısamüddətli investisiyalar, bankın və kassanın nağd pulu), bəzi hallarda əmtəə-material ehtiyatlarında olan və satış üçün nəzərdə tutulmuş əsas fondlar, torpaq sahələri kimi aktivlərdir. CARĐ DƏYĐŞƏN – ekzogen və endogen dəyişənlər kateqoriyasına daxil
olan, laq dəyişənindən fərqli olaraq, eyni vaxt anına və ya dövrünə aid olan kəmiyyətdir.
– əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının başqa auditor tərəfindən yoxlanılması (bu halda cari dövrün auditoru həm də auditor-xələf adlandırılır) və ya auditin ilkin audit tapşırığı olması hallarında cari dövrün maliyyə hesabatlarının auditoru.
QAYĐSƏSĐ ÜZRƏ FAĐZ DƏYĐŞĐKLĐYĐ – qısa dövrdə xarici ticarətdəki dəyişikliklərin təhlili üçün istifadə olunan faiz dəyişiklikləridir. Belə ki, ticarət
əməliyyatlarının dəyişilməsi əsasən mövsümi xarakter daşıyır. Buna görə də, cari ayı əvvəlki ayla müqayisə etmək çətindir. Ən yaxşısı əvvəlki ilin həmin ayı ilə müqayisə etməkdir.
transferlərin xarici iqtisadi hesabıdır. Bir tərəfində “qalan dünya”ya (ölkənin ödənişini) ehtiyatların daxil olması kimi və digər tərəfində “qalan dünya”nın (ölkəyə daxil olmanı) istifadəsi üçün ödənişi göstərir: a) muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi; b)
mülkiyyətdən gəlirlər (birbaşa xarici
investisiyanın reinvestisiyalanmış gəliri də daxil edilməklə); c) istehsala subsidiyalar və idxal çıxılmaqla vergilər; ç) gəlirlərə, sərvətə və s. cari vergilər; d) sosial sığortalara və sosial müavinətlərə ayırmalar;
e) sair cari transferlər. a–c maddələri gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi hesabında, ç–e maddələri isə rezident bölmələrinin gəlirlərinin ikinci dəfə
bölüşdürülməsi hesabında, həm də ölkənin bütün iqtisadiyyatı üçün hesabda əks olunur. Əmtəə və xidmətlər üzrə xarici iqtisadi saldo yuxarıda sadalanan a–e maddələri üzrə əməliyyatlar, birlikdə balanslaşdırıcı maddə olan
“cari əməliyyatlar üzrə xarici iqtisadi saldo”nu verir. Əgər bu saldo müsbətdirsə, onda bu, “qalan dünya”nın gəlirlərinin (xərclər üzərində) ölkələrlə cari əməliyyatlardan çox olmasını (ölkə üçün kəsir), mənfi saldo olduqda isə cari əməliyyatlar üzrə “qalan
dünya”nın kəsirini (ölkənin gəlirlərinin xərclərdən çox olmasını) göstərir. CARĐ HESAB – bankların və əmanət kassalarının əmanət əməliyyatları növlərindən biridir. Cari hesab əmanət müddətsiz qoyulur. Ehtiyac olduqda əmanətçi hesabdakı əmanətindən götürə, eləcə də əlavə pul qoymaqla onu artıra bilər. Cari hesabda əsasən müəssisələrin sərbəst pul kapitalı və kassa ehtiyatı, əhalinin isə əmanətləri saxlanılır.
CARĐ XƏRCLƏR - istismar (əməliyyat) xərclərindən, üstəgəl maliyyə
xərcləri və
vergilərdən, həmçinin gözlənilməz hallar üçün nəzərdə tutulmuş xərclərin bir hissəsindən ibarətdir.
– qeydiyyat anında baza müəssisəsində qeydiyyata alınmış, müəyyən konkret dövrdəki qiymətdir. CARĐ MƏLUMATLARIN (ƏMƏLĐY- YAT) BAZASI - cari məlumatların işlənməsi əsasında, yəni cari dövrün məlumatlarının işlənməsi və
reqlament cədvəllərinin hazırlanmasına (buraxılmasına) dair ilkin məlumatlar bazasıdır.
hesab olunmayan bütün transferlərdən ibarətdir. Onlar sərəncamda olan gəlirin səviyyəsinə və mal və xidmətlərin istehlakına təsir göstərir.
– o şəxsdir (və ya şəxslərdir) ki, birbaşa hesabat vermə tapşırığında müzakirə mövzusuna cavabdehdir və ya
müddəalara əsaslanan tapşırıqda müzakirə mövzusu üzrə məlumatlara (müddəalara) və ola bilsin, müzakirə mövzusuna cavabdehdir.
–
epidemioloji keçidin, səhiyyə sisteminin inkişaf səviyyəsinin müəyyən mərhələsində verilmiş ölkənin olduğu yer ölümün sayının təhlili zamanı müəyyənləşdirilir. Epidemioloji keçidin birinci mərhələsində yaş üzrə yüksək ölüm faizi (kişi və qadın cinslərindən olan körpələr və uşaqlar) və qadın uğursuzluğu ilə yüksək ölüm faizi (yüksək
83 ana ölümü) müşahidə olunur. Đnsan cəmiyyətinin tarixi inkişafı yüksək ölüm faizinin gender qütblərini dəyişdirmişdir. Epidemioloji keçidin ilkin mərhələlərində olan nisbətən yüksək qadın ölümü müasir inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə nisbətən yüksək kişi ölümü ilə əvəz edilmişdir. Gigiyena şəraitinin yaxşılaşması və tibbin kütləvi inkişafı bütün əhalinin ölüm göstəricisinin dinamikasında müsbət rol oynamışdır və bu dəyişikliklərdən daha çox qadınlar qazanmışdır. Belə ki, keçmişdə həddən çox yüksək səviyyədə olan ana ölümü azalmışdır.
– Cinayət Məcəlləsində cəza və ya cəzanı
əvəz edən
məsuliyyət tədbirləri müəyyənləşdirilmiş ictimai-təhlükəli hərəkətdir (fəaliyyət və ya qeyri-fəaliyyətsizlikdir).
- haqlarında ya prokurorluq tərəfindən mühakimə qərarı təsdiq edilmiş, ya da
materiallarla protokolun məhkəməyə göndərilməsi və yaxud onlara ictimai cəza tədbiri tətbiq edilməsi üçün materialların verilməsi haqqında icazə verilmiş, rəsmi uçota götürülmüş şəxslərdir.
– müəyyən dövr ərzində, konkret bir
ərazidə törədilmiş cinayətləri birləşdirən və kəmiyyət (dinamika, vəziyyət) və keyfiyyət (quruluş, xüsusiyyət) göstəriciləri ilə xarakterizə olunan sosial-hüquqi təzahürdür. Cinayətkarlıq səviyyəsinə, strukturuna, cinayətkarlar kontingentinin xüsusiyyətlərinə, dinamikasına görə xarakterizə olunur.
– hər 100 min nəfər (və ya 10 min nəfər) əhaliyə (mövcud əhalinin orta illik sayından istifadə edilir) düşən cinayətlərin (cinayət törətmiş şəxslər) sayıdır.
qruplarının cinayət törətmiş şəxslərin ümumi sayında xüsusi çəkisinin nisbətidir və bu qrupun bütün əhalinin tərkibində xüsusi çəkisidir.
tədqiqat predmeti cinayətkarlığın (onun səviyyəsi, strukturu və
dinamikası; hüquq-mühafizə orqanlarının hüquqpozmalarla mübarizə üzrə fəaliyyəti; cinayətə şərait yaradan və müşayiət edən fon
hadisələri) vəziyyətinin qiymətləndirilməsi olan statistika sahəsidir.
- hesabat dövründə işlərin, materialların və protokolların icrasının yoxlanması ya başa çatdırılmış, ya da həll edilmiş cinayətlərin mütləq sayı göstəricisidir. Açılma faizi –cinayətlərin üstünün açılması göstəricisinin, hesabat dövründə icraatda olan cinayətlərin, cinayət işlərinin, materialların və icraat protokollarının ümumi sayına olan nisbətidir və faizlə ölçülür.
statistiki, demoqrafı və sosioloqudur. Bolonya Universitetini bitirmişdir (1905). 1926-32-ci illərdə Đtaliya Mərkəzi Statistika Đnstitutunun rəhbəri, “Metron” beynəlxalq statistika jurnalının və “Genus” demoqrafik jurnalının əsasını qoymuş və onların
redaktoru olmuşdur. Cininin demoqrafiyaya aid işləri müharibələrin Đtaliya əhalisinin ölümünə, diferensial doğumun sosial hadisə
olan miqrasiyaların amilləri və
nəticələrinə, əhalinin optimal sıxlığına və təkrar istehsalın müxtəlif aspektlərinə təsirinə həsr olunub. Sosial siniflər arasında əhalinin təkrar istehsalında fərqləri təhlil etməklə, Cini sosial metabolizm konsepsiyasını irəli sürmüş,
cəmiyyətin təkrar istehsal səviyyəsi aşağı olan ali təbəqələrin sayı təkrar istehsal səviyyəsi daha yüksək olan aşağı təbəqələrlə doldurulmadıqda, nəslin kəsilmək təhlükəsi ilə qarşılaşacağı qənaətinə gəlmişdir. Onun, əhalinin silsiləvi artım nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq, əhali iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı üç faza keçir: tez artma, stasionar vəziyyətədək zəif artma, sonra isə siyasi, yaxud iqtisadi vasitələrlə xarici amillər daxil edilməsə, nəsli kəsilmə qorxusu olan azalma fazası. Cininin fikrincə, belə yanaşma iqtisadiyyatın normal inkişafını patologiyadan ayırmağa imkan verir. Cini komponentlər metodu ilə bir neçə variantda işlənilmiş Đtaliya əhalisinin ilk perspektiv hesablamalarının müəlliflərindən biridir.
- əhalinin pul gəlirlərinin faktiki bölgüsünün gəlirlərin ölkə sakinləri arasında tamamilə bərabər bölgüsündən kənarlaşması dərəcəsi şəklində onların diferensiallaşmasını səciyyələndirən makroiqtisadi göstəricidir.
(cinslərin proporsiyası) – əhalidə, yaxud onun bu və ya digər qruplarında kişi və qadın cinsli şəxslərin say nisbətidir. 100, yaxud 1000 qadına düşən kişilərin sayı ilə, bəzən hər iki cinsdən olan şəxslər arasında kişi cinsindən olan şəxslərin payı, yaxud faizi, xüsusi çəkisi ilə ölçülür. 84
Đnsanın həyat dövrlərindən asılı olaraq, cinslərin say nisbəti birinci, ikinci və üçüncüyə bölünür. Birinci say nisbəti mayalanma zamanı kişi və qadın ziqotalarının (hüceyrə) sayının nisbətidir, insan biologiyasının tədqiqi obyektini təşkil edir, təqribən 100 qadın rüşeyminə 130 kişi rüşeymi düşür. Đkinci və üçüncü cinslərin say nisbəti demoqrafiyanın tədqiqat obyektidir. Đkinci say nisbəti – sağ doğulmuş uşaqlar arasında oğlan və qızların say nisbətidir. Bir qayda olaraq, kişi döllərinin bətndaxili yüksək ölümü ilə bağlı o, birinci cinslərin say nisbətindən azdır. Đkinci cinslərin say nisbəti 105-106-ya yaxındır, yaxud 51.2% oğlana bərabərdir. Bu nisbət ayrı-ayrı ölkələrin əhalisi üçün cüzi fərqlənir və vaxta görə heç dəyişmir. Üçüncü say nisbəti reproduktiv yaşda, yaxud bu yaşın ayrı-ayrı qruplarında kişi və qadın cinsindən olan şəxslərin nisbətidir. Kişi və qadınların ölüm yaşlarından asılı olaraq, çox tərəddüd edir. Demoqrafiyada həmçinin stasionar və normal say nisbəti fərqləndirilir. Stasionar cinslərin say nisbəti – stasionar əhalinin yaş qruplarında kişi və qadın cinsli şəxslərin nisbətidir; hər bir yaş üçün kişi və qadınların bütün əvvəlki yaşlarda ölümündən asılıdır.
say nisbətinin hasilidir (100, yaxud 1000-ə bölünür); təkcə kişi və qadının ölümündən deyil, həm də doğulmuş uşaqların arasında oğlan və qızların sayının nisbətindən asılıdır. Təcrübədə təsdiq olunmuşdur ki, yeni doğulanlar arasında oğlanların üstünlüyü qanunauyğundur, ildən-ilə və ölkələr arasında bu nisbətin tərəddüd etməsi əsasən təsadüfi səbəblərlə şərtləndirilir. Müəyyən edilmişdir ki, ikinci say nisbəti müharibələr vaxtı və ondan sonrakı ilk illərdə artır. Bunun da bir çox səbəbləri mövcuddur. Müxtəlif ölkələrin və regionların əhalisi üçün, həmçinin ayrı-ayrı yaş qrupları üçün üçüncü say nisbəti ikincidən fərqli olaraq, daha çox (dərəcədə) fərqlənir və əsasən kişi və qadınların ölüm səviyyələrindəki fərqlərlə, həmçinin cins üzrə seçilmiş miqrasiya ilə bağlıdır. Bütün dünya üçün bütövlükdə cinslərin say nisbəti BMT qiymətləndirilməsinə görə 100-ə yaxındır; 0-14 yaş qrupunda – 103.6; 15-64 yaşda – 98.9; 65 yaş və daha çox – 74.8 təşkil edir. Kiçik yaş qruplarında oğlanlar üstünlük təşkil edir, sonrakı qruplarda isə ardıcıl azalır. Kişi və qadınların sayı arasında bərabərliyə çatma (cinslərin say nisbəti = 100) yaşı nəslin kəsilməsi ardıcıllığının yaş xüsusiyyətlərindən asılıdır. Cinslərin ikinci və
üçüncü say
nisbəti demoqrafiyanın marağı dairəsindədir. Yəni əhalinin tərkibindən nikahların sayı və onların tezliyi, bununla da doğumların sayı, yəni son nəticədə əhalinin təkrar istehsalı asılıdır. Üçüncü say nisbəti verilmiş vaxtda nikah səviyyəsini və əhalinin təkrar istehsalını müəyyən edir, ikinci cinslərin say nisbətindən gələcəkdə nikahların sayı asılıdır. Cinslərin say nisbətindən praktiki olaraq bütün demoqrafik, həmçinin əhalinin bir çox sosial-iqtisadi xarakteristikaları – məşğulluq üzrə əhalinin tərkibi, miqrasiyanın tezliyi və s. asılıdır.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|