A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
Ədəbiyyat: 
1.  Вестник Древней Истории. М., 1952 -1970 
2.  Геродот. История в девяти книгах. Л., 1972 
3.  История Александра Македонского. М., 1971 
4.  История Дипломатии, изд. II, т.1. М., 1959 
5.  История Древнего Мира. В 3-х т.2. М., 1989 
6.  История Древней Греции / Под ред.  В.И.Авдиева, А.Г. Бокщанина, Н.Н.Пикуса. М., 1971 
7.  Программа курса «История Древнего Мира». М., 1981 
8.  Хрестоматия по истории Древнего мира / Под редакции В.Г.Боруховича. Саратов, 1973 
 

---

 
32
VI Mövzu 
Qədim  Roma  diplomatiyası 
 
6.1. Qədim  Romada diplomatiya və səfir işi 
Avropanın cənubunda Aralıq dənizinə doğru uzanan Appennin yarımadasını qədim dövrlərdən yunanlar 
İtaliya adladırmışlar ki, tərcümədə «Buzovlar ölkəsi» deməkdir.  Yarımada İoniya, Tirren və Adriatik dənizləri 
ilə əhatə olunur, Italiyaya Siciliya, Sardiniya və Korsika kimi böyük adalar da buraya daxil edilir.   
Romanın hərbi demokratiya və padşahlıq dövrü sinfi cəmiyyətə xas amillərin meydana gəlməsi ilə 
xarakterizə olunur. Bununla bərabər, nəsli quruluşun qalıqları da uzun müddət davam etmişdi ki, bu özünü xalq 
yığıncağı vasitəsilə idarəçilikdə  əks etdiridi.  Romada 300 qədim nəslin olduğu məlumdur. Hər 10 nəsil bir 
kuriyada birləşirdi. 10 kuriya isə bir tribanı (tayfanı) təşkil edirdi. Beləliklə, Romada 3 triba olmuşdu ki, hər 
triba bir tayfanı  təşkil edirdi. 300 qəbilə (üç tayfa ittifaqı) Roma xalqını (populus Romanus) təşkil edirdi. 
Romanın idarəçiliyi xalq yığıncağı (komissiyalar), senat və reks (padşah) tərəfindən həyata keçirilirdi ki, ən 
qədim Romada bu üç hakimiyyət orqanı mövcud idi. Romalılar hələ qədim  dövrlərdən bütün mühüm işləri xalq 
yığıncaqlarında (comitia) həll edirdilər. Senatda əvvəlcədən baxılan məsələlər rəsmən xalq yığıncağında qəbul 
olunurdu. 
Romada quldarlıq münasibətlərinin və dövlətin yaranması  nəticəsində  tədricən keçmiş  qəbilə 
quruluşuna əsaslanan idarə sistemi də öz formasını dəyişərək dövlət hakimiyyətini idarə sisteminə çevrilmişdi. 
Romaya gəlmələrin - plebeylərin vətəndaş icmalarına daxil edilməsi və etrusk hakimiyyətinə qarşı mübarizə 
Romada şah hakimiyyətinin devrilməsinə, təxminən e.ə. VI əsrin sonlarına (e.ə.510-cu ilə) aid edilir. Bununula 
da sonuncu - yeddinci Roma padşahı Tarkvini (o etrusk idi)  Romadan qovulmuşdu. 
Romanın respublika elan olunması ilə etrusk hakimiyyətinə son qoyuldu və bu mübarizədə  zəifləmiş 
romalılar qonşu tayfaların hücumlarını da dəf etməli olmuşdular. Romanın zəifliyindən istifadə edən bir sıra 
latın tayfaları Romaya qarşı  çıxdılar. Lakin romalılar bu müharibələrdən qalib çıxmış  və latın  şəhərlərinin 
federasiyasına daxil olmuş, hətta 498-ci ildə latınlar ilə qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə də bağlamışdılar. 
Bu ittifaq nəticəsində Roma öz müstəqilliyini qoruyub saxlamışdı. Tezliklə Roma öz düşmənlərinə qalib gələrək 
federasiya şəhərləri üzərində üstünlük qazanmağa nail olmuşdu..  
E.ə.V-IV  əsrlərdə yeridilən fəal xarici siyasət Romanın Appenin yarımadası üzərində  ağalığını  təmin 
etmişdi. Ələ keçirilən torpaqların çoxu Romanın icma torpaqlarına qatılaraq patrisilərin sərəncamına verilmişdi. 
Belə ki, veylərin torpaqları tutulduqdan sonra orada 4 kənd tribası, e.ə. 537-ci ildə volskların yerində iki kənd 
tiribası yaranmışdı. Roma bununla da İtaliyanın işğalına başlamışdı 
Romanın əsas qüvvəsi ordu idi. Roma ordusunda əsasən plebeylər xidmət edirdilər. Onlar öz xərcləri ilə 
silahlanırdılar. Roma ordusunun qələbələri eyni zamanda plebeylərin siyasi nüfuzunu möhkəmləndirirdi. 
Təsadüfi deyildi ki, e.ə. V əsrdə plebeylər Roma vətəndaşlığı qazanmış  və tribun seçmək hüququ əldə 
etmişdilər. Tribun isə Romanın həm daxili həyatında,həm də xarici siyasətində mühüm rol oynayırdı. Belə ki, 
plebeylərlə bağlı hər hansı qanun və ya fəaliyyət onun razılığı olmadan həyata keçirilə bilməzdi. 
Romanın  xarici siyasətdə qələbələri və yüksəlməsi onun intizamlı orduya malik olması hesabına əldə 
edilmişdi. Çoxlu müharibələr ordunun döyüş bacarığının artmasına səbəb olurdu. Orduda xidmət vəzifə deyil, 
böyük şöhrət idi. Bunsuz heç bir dövlət vəzifəsi tutmaq olmazdı. Qrakx qardaşları məhz orduda xidmət etdikdən 
sonra xalq tribunu seçilmişdilər.   
Romanın ordu vahidi olan hər bir legionda 4500-6000 nəfərə  qədər döyüşçü olurdu. Legion 30 
manipuladan, manipula isə 2 senturiondan ibarətdir. Manipulani döyüşə aparan senturionların biri manipulaya 
sağdan, o biri soldan əmr verirdi. Atlı qoşun isə hərəsi 30 atlısı olan 30 turmdan ibarət idi. Qobustan kitabəsində 
(b.e. I əsri) senturionlardan birinin başçısının adı çəkilir.  
Roma ordusunda müttəfiqlərdən təşkil edilmiş legionlar da iştirak edirdilər. Bunlar müttəfiq 
şəhərlərdən, tabe edilmiş  İtaliya tayfalarından düzəlirdi. Müttəfiq legionlar 5000 piyada və 900 atlıdan ibarət 
olurdu. Müttəfiq qoşunların başında hərbi triubunu (tribunu militum) əvəz edən 12 prefekt dururdu ki, bunlar 
romalı olub, konsullar tərəfindən təyin olunurdular. Hər 400 müttəfiq əsgər bir kaqorta təşkil edirdi. Ordunun 
belə quruluşu bir neçə  məqsədə xidmət edirdi. İlk növbədə, orduda Roma əleyhinə  hər hansı qiyamın qarşısı 
alınırdı. Digər tərəfdən, belə ordu ilə uzaq səfərlərə çıxmaq, xüsusilə Parfiya, Sasanilər və Selevkilər dövlətləri 
ilə  uğurlu müharibələr aparmaq və Romanın nüfuzunu Yaxın  Şərqdən tutmuş Aralıq dənizinin  Şimali Afrika 
sahillərinədək olan ərazilərə yaymaq mümkün olmşudu. 
      Mövcud tədqiqatlarda  qədim Romanın tarixi və xarici siyasəti   üç dövrə bölünür. 
- tiranlıq dövrü-e.ə.510-cu ildə başa çatır. 
            - respublika dövrü-e.ə.510-e.ə.30-cu illəri əhatə edir. 
 
- imperiya dövrü-e.ə.30 və eramızın 476-cı illərini əhatə edir. 
      Əgər I dövrdə daxili və xarici siyasət məsələləri ilə reks (tiran) məşğul olurdusa, II dövrdə bu senatın 
prerativinə çevrilmişdi.İcra orqanı xalq yığıncağı  tərəfindən seçilmiş 2 konsuldan  birinə verilmişdi. İmperiya 
dövründə diplomatik əlaqələr imperatorun əlində cəmlənmişdi. Təşkilati məsələləri imperator dəftərxanası həll 

---

 
33
edirdi.Qaynaqlar Roma şəhərinin e.ə.753-də Palatin və Kapitoli təpələri üzərində salındığını göstərir. Eramızın 
əvvələrində Roma 2 mln.yaxın əhalisi olan şəhərə çevrilmişdi. Şəhərin ətrafına uzunluğu 30 min metrdən çox 
olan qala divarları  çəkilmişdi.  Şəhərin Tibr çayı ilə ayrılmış  2 hissəsi bir-birilə 6 körpü vasitəsilə    ilə 
əlaqələndirilmişdi.  
Mənbələrin yazdığına görə, İtaliyanın ərazisində etrusklar da daxil olmaqla  12 latın tayfası yaşayırdı. 
Tayfalar arasında müharibə  və ticarət  əlaqələri mütəmadi davam etmiş  və yalnız e.ə.V  əsrdən etibarən Roma 
respublikası bu ərazilərin işğalına başlamışdı. Romanın  şahlıq dövrü ilə bağlı  məlumatlar çox deyil, əsasən 
yunan qaynaqlarındadır.  İcma münasibətlərinin dağılması başqa yerlərdə olduğu kimi, Romada da hərbi 
demokratiya dövrünün meydana gəlməsi ilə  nəticələndi. Bu dövrdə reksin hakimiyyəti hamı  tərəfindən qəbul 
olnmasa da, hərbi demokratiya e.ə.VI  əsrdə Roma dövlətinin yaranmasını  şərtləndirdi. Romanın ilk sakinləri 
şəhərin müdafiəsini təşkil etmək üçün qarşılıqlı müqavilə əsasında buraya kənardan gəlmələri dəvət edirdilər ki, 
qeyd etdiyimiz kimi, bunlar sonralar plebey adını almışdı. Məlum olduğu kimi, Roma tarixinin bütün 
dövrlərində idarəçilik məsələləri ilə tiran və imperatorla yanaşı senat da məşğul olurdu. Senat patrisilərin 
qocalarından təşkil olunmuşdu və əvvəllər 300 nəfərdən ibarət idi. 
         Qədim Romada daxili və xarici siyasət məsələləri ilə bağlı  qərarlarının qəbul edilməsi 2 yolla–xalq 
yığıncağı və senat vasitəsilə həyata keçirilirdi. Respublika  dövrünün əvvəllərində senat daha böyük hakimiyyət 
əldə etmişdi. Xalq yığıncağı tərəfindən seçilmiş 2 konsuldan biri quru qoşunlarına, o biri donanmaya rəhbərlik 
edirdi. Konsullar senatın tabeliyində idi. Ancaq müharibə dövründə konsullar müstəqil qərar qəbul edirdilər. 
Romada diplomatiya ənənələrinə  əsaslanan  əlaqələr formalaşırdı ki,bu beynəlxalq  əlaqələr hüququ –xalqlar 
hüququ adlanırdı. 
        Roma  respublikası yaxın və uzaq qonşularla, Romanın dostları  və düşmənləri ilə  fərqli  əlaqələrə malik 
idi.Dost  ölkələrdən gələnlər Palantin təpəsində, düşmən və dost olmayan ölkələrdən gələnlər Kapitoli təpəsində 
yerləşdirilirdi və onlara Roma ictimaiyyəti ilə əlaqə saxlamağa imkan verilmirdi. Roma imperiyası gücləndikcə 
bir tərəfdən adət-ənənələrə  əsaslanan diplomatiya hüququ təşəkkül tapır, digər tərəfdən isə dost olmayan və 
düşmən ölkələrdən gələnlərə qarşı münasibətlər kəskinləşirdi. Belə ki, bir qayda olaraq səfirlər senat tərəfindən 
qəbul edilməli idi. Lakin düşmən ölkələrdən gələnləri senat qəbul etmirdi. Belə halda onlar dərhal ölkəni tərk 
etməli idilər. Həmin ölkənin nümayəndəsinin təkrar gəlişinə isə əvvəldən razılıq alınmalı idi. Beləcə, «persona-
qrata», «persona-non-qrata» və «aqreman tələbi» adət-ənənəyə çevrilirdi. 
Persona-qrata- arzu edilən  şəxs, persona-non-qrata- arzu edilməyən  şəxs, aqreman  tələbi-səfirin 
gəlməsinə və onun yerləşəcəyi ölkə rəhbərinin əvvəlcədən razılığı kimi mənalandırılırdı. 
Roma respublikasının və imperiyasının dövründəki xarici siyasətlə bağlı olan həm orqanlar, həm də 
fəaliyyətlər fərqlidir. Respublika dövründə  səfirin, natiqin, oratorun və  xəbərçinin səlahiyyətləri fərqlənirdi. 
Lakin imperiya dövründə əsasən 2 institut-səfir və indiki müvəkkil vəzifəsinə uyğun olan vəzifə formalaşırdı. 
Respublikanın ən qüdrətli dövrü e.ə.III-II əsrlər idi.  
Həmin dövrdə  əvvələr istifadə olunan müttəfiqlərlə bağlanmış sazişlərə ehtiyac itsə  də, pun və 
Makodoniya müharibələri dövründən etibarən Romada ənənəvi formaya qayıdılır. Məsələn, II pun müharibəsi 
dövründə Roma Nubiyadakı 2 çarlıqla müttəfiqlik münasibətləri qurmuş, Makedoniya müharibəsi dövründə isə 
Yunanıstana qarşı mübarizədə V Filiplə dostluq münasibətlərinə malik olmuşdur. Halbuki zərurət aradan 
qalxdıqdan sonra Romanın keçmiş müttəfiqlərinin hamısı onun əsarəti altına düşmüşdü.  
Səfirin seçilməsi respublika dövründə ancaq senatın prereqativi idi və püşk yolu ilə müəyyənləşirdi. 
Püşkdə ancaq senatorlar iştirak edə bilərdilər. Heç kəsin səfir titulundan imtina etmək ixtiyarı yox idi. İmtina 
etsəydi senator vəzifəsindən məhrum olardı. Yunanıstandan fərqli olaraq Romada heç vaxt 1 nəfəri səfir 
göndərmirdilər. Məqsəd xəyanətin və informasiyanın saxtalaşdırılmasının qarşısını almaq idi. Səfirlə birlikdə 
böyük personal hərəkət edirdi ki, bunlar texniki işçilər idi. Səfir göndərilən  şəxs qısa müddət üçün nəzərdə 
tutulurdu. 
 O  dövrdə daimi səfirlik və ya konsulluq institutu yox idi. Səfir göndərilən adamların yerləşəcəyi 
ölkənin siyahısı tez-tez dəyişilirdi. Roma xüsusən Makedoniya müharibəsi dövründə “parçala və hökm sür” 
siyasətindən  geniş istifadə etsə də, 3 yunan şəhərinin muxtariyyətini  ləğv etməmiş, lakin müttəfiqlik məsələsi 
aradan götürülmüşdü. Romada respublikadan imperiyaya keçid dövrünün maraqlı hadisələri Qay Yuli Szarın 
Qalliyaya müharibələri dövrü ilə bağlıdır.  
Məlum olduğu kimi, e.ə. I yüzilliyin ortalarında seatın hakimiyyəti zəifləmiş, sərkərdələrin hakimiyyəti 
güclənmişdi. Sayılıb-seçilən sərkərdələrdən Qay Yuli Sezar, Qney Pompey və Mark Publi Kras e.ə.61-ci ildə I 
triumviratı yaratmışdılar ki, onların qəti əlehdarları olan Varron bu triumvratı «senatı yeyəcək 3 başlı əjdaha» 
adlandırmışdı. Triumviratın yaranması Yuli Sezarın e.ə.60-cı ildə Romanın konsulu seçilməsinə gətirib çıxardı. 
O, e.ə.59-cu ildə öz tərəfdarlarının köməyilə Qalliyaya prokonsul təyin olundu. Sezarın Qalliyada canişinliyi 
e.ə.59-e.ə.51-ci illəri əhatə edir. Prokonsulluq müddəti 4 il davam edirdi. Konsul seçilən şəxs iki dəfə prokonsul 
təyin edilə bilərdi. Sezarın Qalliyanı seçməsi təsadüfi deyildi. O dövrki Qalliya üç hissəyə bölünürdü və 
bugünkü bütün Avropanı əhatə edirdi. Y.Sezarın Qalliyaya verdiyi diqət iki amillə bağlı idi: 
- Qal tayfaları mütəmadi olaraq Romanın ərazilərinə hücum etdikləri üçün, daimi narahatlıq mənbəyinə 

---

 
34
çevrilmişdilər. 
- Sezar Qalliyada möhkəmlənməklə hərbi baxımdan güclənə bilər və bu ona Romada hakimiyyəti ələ 
keçirməyə imkan verərdi. 
Bu dövrün öyrənilməsi üçün əsas mənbələrdən biri Sezarın yazdığı 8 kitabdan ibarət  “Qalliya 
müharibələri” adlanan qeydləridir. Bu əsərdə  qədim  dünyanın adət-ənənələrindən tutmuş, o dövrki siyasi 
xadimlərin diplomatik ustalıqlarına qədər materiallar əldə etmək mümkündür. Sezarın apardığı mübarizədə kelt 
tayfalarına qarşı mübarizə  ağır olmuşdur. Bunlar döyüşkən tayfa olsalar da, Sezar onların ram olunmasına 
çalışırdı. Ancaq kelt tayfaları hər şeyi yandırmış və qərbə doğru köç etmişdilər. Kelt tayfalarının qüdrəti bütün 
Qalliyaya məlum idi. Onların tabe edilməsi Sezarın Qalliyadakı fəalliyyətinə uğur gətirə bilərdi. Keltləri izləyən 
Sezar hiss etdi ki bu tayfalar romalılara qarşı döyüşə girməkdən yayınırlar.  
Sezarın kəşfiyyatı müyyənləşdirmişdi ki, kelt kahini öz tayfa başçılarına yeni ay çıxana qədər 
müharibəyə girməməyi tapşırmışdır. Bu, Sezarın kelt tayfalarını ram etməsinə  və  əvvəlki yaşayış yerlərinə 
qaytarmasına imkan verdi. Senat Sezarın Qalliyadakı  uğurları  şərəfinə Romada 15 günlük bayram tədbirləri 
həyata keçirməli olmuşdu. Qalliya müharibələri Sezara elə  şöhrət gətirdi ki, bu ona Romada öz diktaturasını 
yaratmağa imkan verdi. 
E.ə. 49-cü ildə Sezar Romada hakimiyyəti  ələ keçirdikdən sonra (e.ə.49-44) tiranlıq yaratmış  və  qısa 
müddət olsa da xarici siyasətlə bağlı bütün fəaliyyəyləri özündə birləşdirmişdi.Sezarın istəmədiyi adam səfir 
gedə bilməzdi. 
Sezarın ölümündən sonra Romada II triumvrat formalaşdı. Buraya Sezarın varisi Oktavian və etibarlı 
sərkərdələrdən Antoni və Lepid daxil idilər. II Triumvratın fəaliyyəti nəticəsində respublika tərəfdarları e.ə. 42-
ci ildə baş vermiş Filippi döyüşündə darmadağın edilmiş  və e.ə.31-ci ildə Romanın tarixində imperiya dövrü 
başlamışdı. 44 il hakimiyyətdə olan Oktvian Avqust senatın və konsulların fəaliyyətini özündə birləşdirdi və 
onun icazəsi olmadan heç kəs səfir göndərilə bilməzdi. Xarici siyasət məsələləri imperatorun əlində olsa da, 
sənədlərin hazırlanması ilə imperator dəftərxanası  məşğul olurdu. Çox keçmədən dəftərxananın səlahiyyətləri 
(imperatolrun  şəxsi dəfətərxanası  «ərizələr xidməti» adlanırdı)  daxili və xarici siyasət idarələri arasında 
bölündü. 
İmperiyannı sonlarına doğu xarici siyasətdə barbarlarla müttəfiqlik müqavilələri xüsusi əhəmiyyət kəsb 
etməyə başlamışdı. Belə müqavilələr eramızın I-II əsrlərinə təsadüf edirdi. Bu Romanın zəifləməsi ilə bağlı idi. 
Romalılar barbar tayfalarının hücumlarının qarşısını almaq üçün german və ya başqa tayfalarla ittifaqa girməyə 
məcbur olurdular. Müqavilələr 3-4 bənddən ibarət idi. Müqavilələrdə Romanın müttəfiqləri taxılla təchiz etməsi, 
müttəfiqlərin  isə Romanı digər barbarların hücumundan qorunması öz əksini tapırdı. Eramızın 395-ci ilində 
imperator Feodosi Romanı iki oğlu - Qonori və Arkadi arasında bölüşdürdükdən sonra imperiyanın hər iki  
hissəsi o dövrə qədər mövcud olmuş təsisatlarа ayrıldı.