A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta

Ikkinchi davr — bog'chagacha bo'lgan davr (biryoshdan 3 voshgacha)
Bolada birinchi so'zlar paydo bo'lgandan so'ng, tavvorlov davri tugab, aktiv nutqni
egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulatsiyasiga e‘tibor
beradi. U gapirayotganlar orqasidan so‘zlarni ko'p marotaba takrorlaydi va o'zi
ham so'zlarni talafluz qiladi. TalalTuz vaqtida bola ba‘zi tovushlarni noto'g'ri 
talqin etadi, o'rnini almashtiradi yoki o'z nutqida qo'llamaydi. Bu vaqtda bola
bir so'z yoki tovushlar birikmasi bilan predmetni ham, iltimosni ham, his-tuyg'uni 
ham ifodalashi mumkin. 
Bola hayotining 2—3-yiliga kelib, uning lug'at boyligi sezilarli darajada boyib
boradi.Shuni ta‘kidlash kerakki, ko'pgina xilma-xil tadqiqotchilar bola lug'at 
bovligining o'sib borisbida turli raqanili ma‘lumotlarni ko'rsatadilar. Eng keng

---

72 
tarqalgan ma‘lumotga ko'ra, bolalarning lug'at hoyligini bog'chagacha bo'lgan
davrda o'sishi qo'yidagi raqanilarni ko'rsatadi: 1 yosh-u 6 oyda —10—15 ta 
so'z, 2-yilning oxiriga kelib — 300 ta so'z, 3 yoshga borganda — 1000 ta so'z. 
Bola hayotining 3-yiliga kclib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. 
Awal bola o'z xohish va iltimoslarini bir so'/ bilan ifodalaydi.
Keyinchalik 1-2 ta so'zdan iborat sodda jumlalar paydo bo‗la boshlaydi. 
Uchinchi davr — maktabgacha bo'lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). 
Maktabgacha bo'lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulatsion jihatdan oson
talafTuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari — p, b, m , f e va boshqalarni 
o‗rganadilar. Artikulatsion jihatdan talaftu/. etish qiyin bo'lgan: shivirlovchi, 
sirg'aluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r•, l), til orqa (к, g) tovushlarini
talafFuz.ini egallashda qiynnladilnr. Sluining uchun bolalar bu tovushlarni
nutqda noto'g'ri qo'llaydilar yoki talaffuz etmaydilar. 
3—7 yoshgacha bo'lgan davrda bolalarda eshitish malakalari rivojlanib boradi, bu 
esa bolaning o'z talaffuzini nazorat qilishga imkoniyat yaratadi.
Ba‘zi hollarda bola o‗z kamchiligini to'g'rilavdi. Unda foncmatik idrok 
shakllanib boradi. 
Bu davrda lug'at boyligining o‘sishi davom etadi. Bolaning 4—6 yoshida 
lining aktiv lug'ati 3000- 4000 ta so'zgacha vctadi. Lug‗at bovligi usib borishi 
bilan birgalikdn nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi. 
Bola hayotining 4-viliga kc lib, ular o'z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni
qo'llay boshlaydilar. 5 voshga kelib csa, qo'sluna gaplardan erkin tovdalana 
oladilar. 5 yoshli bolalar qo'shimclia savollarsiz hikova va ertaklarni aytib
berish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. 
Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi Bola awal unli
va undoshlami, so'ng sonor, shovqinli va sirg'aluvchi tovushlarni ajrata
boshlaydi. 
Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda foncmatik idrok 
shakllangan bo'lishi lozim. 

---

73 
Bu vaqtga kelib tovushlarni to'g'ri talalTuzining shakllatiishi tugailanadi va bola
har tomonlama to'g'ri, aniq gapiradi. 
To'rtinchi davr — maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha).Bu davming o'ziga 
xos tomoni sliundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrlardagiga nisbatan 
ongli ravishda ro'y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning 
grammatik qonuniyatlamni egallaydilar.Bu davrda nutqning yangi turi yozma
nutq yctakchi rol o'ynaydi. Grammatik konstruksiyalar ham murakkablashib
boradi: chunki, agar, qachonki kabi bog'lovchilami ishlata boshlaydilar. Bu 
bolaning tafakkur jarayonlari murakkablashib borayotganligini va bu nutqda
o'z ifodasini topayotganligini ko'rsatadi. 
Bola nutqining rivojlanish jarayoni o'z vaqtida to'g'ri kcchishi uchun maxsus 
sharoitlar zarurdir. 
Buning uchun: 
- bola ruhiy va jismoniy jihatdan sog' bo'lishi; 
— normal aqliy qobiliyatga ega bo'lishi; 
— normal eshitishi va ko'rishi; 
— yetarli darajada ruhiy aktivlikka ega bo'lishi; 
— gaplashish ehtiyojiga ega bo'lishi; 
— to'g'ri nutq muhitiga ega bo'lishi lozim. 
Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalami
o'zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasawurini kengaytirishga
imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning 
rivojlanishi bilan uzviv bog'liqdir. 

---

74