A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Neandertal - yeni tipli insanlar yaĢamıĢdır.
Dikqamətli və beyin tutumu Homo habilisdən 2 dəfəyə qədər böyük olan bu insanlar fiziki görünüĢünə və həyat tərzinə görə müasir insana daha yaxın olmuĢlar. Onların Ģüurunun daha da inkiĢaf etməsinin mühüm göstəricilərindən biri rəngləri, rəng çalarlarını qavraya bilmələridir. Tağlar mağarasından qırmızı, sarı, yaĢıl, qəhvəyi, qara, ağ rəngli və bu rənglərin 20-dən çox çalarında daĢ məmulatları aĢkar edilməsi bunu açıqca göstərir. Azərbaycanda Neandertal adamın qalığı - bud sümüyü Urmiya gölü yaxınlığında Tamtama mağarasından aĢkar edilmiĢdir. Bu tapıntı 40-50 min il əvvələ aiddir və ibtidai insanların Azərbaycan ərazisində ən qədim çağlardan üzü bəri fasiləsiz yaĢamını davam etdirdiyini sübut edir. Mağara sakinləri ovçuluqla məĢğul olmuĢlar. Buradan çoxlu maral, öküz, at sümükləri tapılması bunu təsdiqləyir [8]. Mustye dövründə kortəbii sürü münasibətləri tədricən arxada qalmıĢ, nəsil, qəbilə icması yaranmağa baĢlamıĢdır. Neandertal qəbirləri həmin dövrdə uzunmüddətli birgə yaĢayıĢ nəticəsində xəstənin, Ģikəst olanın qayğısına qalmaq kimi ümumilik münasibətlərinin qərarlaĢmasını gostərir. Bu, qarĢılıqlı yardım elementlərinin
21 formalaĢmasını, dəstə üzvlərinin bir-birinin qayğısına qalmasını düĢünməyə ciddi əsas verir. Hər halda, bu dövrdə "qəbilə ərəfəsi" birliklərinin yaranması Ģübhə doğurmamalıdır. Orta Paleolit dövrünün sonunda insanın bədən quruluĢunun təbii Ģəraitin, iqlimin, uzunmüddətli əmək proseslərinin təsiri ilə dəyiĢib müasir Ģəklini alması baĢa çatdı, Homo sapiyens - ağıllı insan yarandı. Üst Paleolit (40 min - 14 min il əvvəl) dövründə nəsil icması qəti Ģəklini aldı, qan qohumluğuna və əmlak ümumiliyinə əsaslanan bu ibtidai insan kollektivi sabit, davamlı və mütəĢəkkil hala çatdı. Nəsil icmasının ilk mərhələsində ana xaqanlığı - matriarxat mövcud idi. Ġcmanın idarə olunmasında, təsərrüfat iĢlərində qadın aparıcı rol oynayırdı. Bu, qəbilə üzvlərinin ərzaqla təmin olunmasında yığıcılıqla məĢğul olan qadınların əsas yer tutması, qohumluğun ana xətti ilə müəyyən edilməsi, uĢaqların qayğısına anaların qalması kimi amillərlə bağlı idi. Üst Paleolit dövründə insanların əmək alətləri hazırlaması, təsərrüfat iĢi, həyat tərzi, dünyaya baxıĢı inkiĢaf edir, mühüm dəyiĢikliklər baĢ verirdi. Bu dövrdə daĢdan və sümükdən daha təkmil, universal əmək
alətləri hazırlanması çoxalır. Ġbtidai incəsənət nümunələrinin yaranması, sümük, daĢ və buynuzdan müxtəlif fiqurlar düzəldilməsi, mağara divan və qaya parçaları üzərində rəsmlər çəkilməsi bu dövrdən baĢlayır. Üç böyük irqin formalaĢması da üst paleolit dövrünə təsadüf edir. Mezolit dövründə (e.ə. XII-VIII minilliklər) buzlaĢma dövrü əsasən baĢa çatdı. Ġqlimin
mülayimləĢməsi ilə nəbatat və heyvanat aləmi də dəyiĢərək, təxminən müasir dövrə uyğun Ģəklini aldı [9]. Bu dövrdə kiçik ölçülü (mikrolit) alətlərin: ox
ucluqları, bıçaqlar, bizlər, çeĢidli qaĢov və kəsicilərin hazırlanması geniĢ miqyas
22 aldı, ox və kaman ixtira edildi, daĢ balta düzəldilməsinə baĢlandı. Qobustanda bu dövrə aid qayaüstü rəsmlər içərisində ox və kamanla silahlanmıĢ adi insan böyüklüyündə təsvirlər [10] ovçuluğun insanların həyatında çox mühüm rol oynamasına iĢarədir. Mezolit dövrünün mühüm yeniliklərindən biri insanların balıqçılıqla geniĢ miqyasda məĢğul olmağa baĢlamalarıdır. Qobustan qaya rəsmlərində çoxlu qayıq, balıq və balıq toru təsvirləri bununla əlaqədardır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustandakı yaĢayıĢ məskənlərindən tor toxumaq üçün iĢlədilən sümük alətlər, qarpunlar, balıq və suiti sümükləri tapılması da bunu aydın göstərir. Mezolit dövrünə aid Qobustanda aĢkar edilmiĢ erkən qayaüstü rəsmlərin baĢ- lıca mövzusu həmin ərazidə ovlanan heyvanlarla bağlıdır. Bir neçə rəsmdə isə keçi və maral təsvirləri üzərində nal Ģəkilli daĢla zərbə endirilməsi və onların yaralanması əks olunubdur. Alimlərin fikrincə, bu, ovdan qabaq heyvanları ovsunlamaq inancı ilə bağlıdır [11]. Etnoqrafik müĢahidələrə görə son zamanlara kimi Oğuz rayonunda ovçular dağ keçisinin ləpirinə mismar çalır, bununla ovun uzağa getməməsi üçün ovsunlama etdiklərinə inanırdılar. Mezolit dövründə mənimsəmə təsərrüfatı formaları insanların ərzaqla təmin edilməsində baĢlıca yer tutmaqda davam edirdi. Bununla bərabər, ibtidai əkinçilik və maldarlıq vərdiĢləri də yaranmaqda idi. Ġqlim və landĢaft kompleksində baĢ verən dəyiĢikliklər, ovlanan heyvanların sayının azalması insanların çıxıĢ yolları aramasını Ģərtləndirdi. Yığıcılıqla məĢğul olmaqla ərzaq ehtiyatını artırmaq cəhdləri dənli bitkilər becərilməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycanda və Qafqazın digər bölgələrində yabanı dənli bitkilərin mövcudluğu buna imkan verdi. 1928-ci ildə Ümumittifaq Tətbiqi Botanika Ġnstitutunun direktoru, prof. N.Ġ.Vavilov Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi bölgələrində çöl tədqiqat iĢləri apararkən ən qədim buğda növü - Triticum dicoccum adlı növlə tanıĢ olmuĢ, Osetiya və indiki Ermənistan ərazisində həmin dövrdə bu buğda növünün becərilməkdə olduğunu müĢahidə etmiĢdi [12]. Yabanı buğda növlərinin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində aĢkar edilməsi bu bitkinin çox qədim çağlardan yerli sakinlərə bəlli olduğunu göstərir [13]. Yabanı arpa növü isə Biləsuvar-ĠmiĢli bölgəsində günümüzə qədər qalmaqdadır. Bu dövrdə regionda iri və xırda buynuzlu heyvanların (qoyun istisna olmaqla) vəhĢi növləri mövcud idi. Bunu qədim insan məskənlərindən aĢkar edilmiĢ çoxsaylı heyvan sümükləri aydın göstərir. Qədim insanların onları ovlaması Qobus- tanın qayaüstü rəsmlərində əks olunubdur. Ġnsanlar uzun müddət ərzində onları əhatə edən mühiti müĢahidə etmiĢ, bitki və heyvanların necə artıb çoxaldığını izləmiĢdilər. Bu müĢahidələr əkinçilik və mal- darlığa keçməyə zəmin hazırladı. Mezolit dövründə bu sahələr üzrə biliklərin top- lanması daha intensiv xarakter alır və əkinçilikdən, maldarlıqdan getdikcə çox ərzaq əldə edilməsi mümkün oldu. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|