A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

o‘ng tomon -------- chap t o m o n --------
3
-
2 - 1 2
2
-
1
-
2- 3
Odamsimon maymun tishlariga nisbatan odam tishlari kichik- 
roq bo Tib, bu chaynash apparatining tarixiy jarayondagi reduksi- 
yasi bilan aloqador.
Tishlar koronkasi, bo‘yni va ildizi biriktiruvchi to ‘qimadan 
tuzilgan. Tishning hamma qismi dentin qavatidan taslikil top- 
gan. Bundan tashqari koronka emal, ildizi va bo‘vni sement bilan 
qoplangan. Dentinni suyakka tenglashtirish mumkin, u mezen- 
ximadan hosil b o lad i. Tish koronkasini qoplab turadigan emal 
organizmdagi eng qattiq moddadir. Emal sirtdan alohida yupqa 
parda kutikula bilan qoplangan. Bu parda shox moddadan iborat 
bo‘!ib. emalni ovqat tarkibidagi kimyoviy moddalar yemirishidan 
saqlaydi. Tish pulpasi yumshoq tobqimalardan tuzilgan unda tishda
32

---

bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayoni jadalligi bilan davom 
etadi va biror sabab hilan shikastlangan dentin qayta tiklanadi 
unga bog'liq pulpaning asl hujayralariga boy bo'jgan biriktiruvchi 
to ‘qimadan tuzilgan qismi shakllanadi. Ildiz kanali orqali pulpaga 
tomir va nervlar kiradi. Dentin asosan tish puipasi hisobiga oziq- 
lanadi. Kichik ayniqsa katta oziq tishlar koronkasida keng egri 
bugri chavnash уuzasi joylashgan b o iad i.
K o‘zIar 
kalla suyagining ko ‘z chuqurchasida joylashgan 
bo"lib, k o 'z soqqasidan tashkil topgan. K o'z soqqasi va yordamchi 
apparatlar ko‘rish organini tashkil etadi.
K o‘z oqsil tomirli shoh parda, ko ‘z gavhari, shishasimon 
tana hamda k o 'n sh nervidan va ko‘zni harakatga keltiruvchi 
muskullardan tuzilgan.
K o‘zning yordamchi apparatiga yuqorigi va pastki qovoq, 
kipriklar kiradi. Qovoqlar ko‘z yorig‘ini chegaralab turadi. Qovoq- 
lar terisi yuzning qovoqiarga yondosh qisralari bilan tutashib 
ketadi. K o‘zning ichki burchagida kichkina yarim oysimon burma 
b o iib , u mayda umurtqalilaming ko‘zida bo‘ladigan pirpiraydigan 
pardaning uchinchi qovoq qoldigS sanaladi. Yuqorigi qovoq ayrim 
holatda tarang, boshqa holatda ko‘ndalang burmalar hosil qiladi. 
Yuqori qovoqda burmalar egilgan bo‘ladi. O'rtasidagi egilma 
pastda bo‘ladi. Yuqoridagi bunnalardan boshqa ko'zning ichki 
burchagida ham burmalar bor. Ular ko ‘z yosh do'ngligining ko'p 
yoki kam qismini yopadi. Bu epikantus yoki mangol burmasi 
deyiladi. U yarim oysimon yoki uchlamchi qovoqning rudimenti 
hisoblamnaydi. Antropologik tekshirishlarda epikantus borligi 
yoki yo4qligini emas, balki uning rivojlanishi ham o'rganiladi. 
Epikantus yoshga qarab, yoshga mo.na.nd holda o‘zgaradi. Rusiar, 
nemislarda epikantus bo" imaydi. faqat bolalarda u ozroq uchraydi. 
Agar epikantus bolalarda 100% bo‘lsa, yoshi katta bo‘lgan sari 
u kamayadi. Chunki, koreyslarda 20-25 yoshda epikantus 92%, 
26-30 yoshda 77%, 40-50 yoshda 36%, 50 yoshdan ortiqlarda 
15% ni tashkil etadi. Qirg‘izlarning 20-25 yoshlarida 68%, 
26-30 yoshlarida 29%, qarilarda 6% b o iad i. Epikantus ko ‘proq
33

---

Markaziy Sharqiy va Shimoliy Osiyoliklarda 60% dan yuqori, katta 
yoshli erkak - kazaklarda 25%, Volga bo ‘yidagi tatarlarda 5-7%
bo ‘ladi. Epikantus yevropalik, avstraliyalik, malayziyalik, hind va 
afrikaliklarda uchramaydi.
Antropologik tadqiqotlar ko ‘z yorig‘i y a’ni yuqorigi qovoq 
bilan pastki qovoq orasi ham diqqat markazda bo ‘ladi. Ensiz 
ko ‘z markaziy, sharqiy, shimoliy yangi epikantus yuqori bo‘lgan 
xalqlarda, enli ko ‘z esa negrlarga xos.
Burun. 
Burunning katta-kichikligi, shakli antropologik tadqi- 
qotda muhim tashhis bo‘lib sanaladi. Chunki u irqqa, yoshga qarab 
o'zgaradi. Burun shakli burun suyagining tuzilishi, ja g ' vayum shoq 
to ‘qimalaming tuzilishiga qarab har xil bo‘ladi. Burun suyagi 
peshona suyagi hamda yuqorigi ja g ‘ suyagining bo‘rtig‘i sanaladi.
Irqlarga tashhis qo‘yishda burunning uzunligi va eni muhim 
ahamiyat kasb etadi. Burun ko ‘rsatgichi bo ‘lib, burun enining 
uzunligiga nisbati sanaladi. U 60% dan 110% gacha boradi. Agar 
burun eni uzunligiga nisbatan 69,4% bo ‘lsa, u leptoriniya, 70,0- 
84,9% bo‘lsa mezoriniya, 95,0-99,4% bo‘lsa hameriniya, 100% 
dan ortiq b o ‘lsa giperhameriniya deyiladi.
Leptoriniya yevropaliklar va eskimoslarda bo ‘ladi. Burun 
kataklari keng bo‘lganlarga negrlar, melaneziyaliklar, Afrika pa- 
kanalari, avstraliyaliklar, tasmaniyaliklar kiradi. Burun formasi 
iqlimga ham bog‘liq. Leptoriniya burni sovuq va quruq iqlimda 
yashovchi larga, hameriniya esa issiq va nam iqlimda yashovchilarga 
xos. Ayollarining bum i erkaklar bum iga qaraganda kichik, katagi 
kengroq bo‘ladi.