A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

11-rasm. Pitekantroplar
Turkan ko‘li hamda Kooba-For g ‘arbiy tomonida topilgan 
suyak qoldiqlarini guvohlik berishgicha arxantroplar bundan 
taxminan 1,8 million yillar muqaddam paydo b o ‘lgan. Homo 
ergaster (mehnatkash odam) laming ertangi xillari boshqa arxan- 
troplardan kalla suyagining miya va yuz b o ‘laklarini o ‘ziga xos 
tuzilishi bilan farqlanadi. Topilgan ja g ‘ suyagi tonida ko ‘plab 
tosh qurollar boTgan. Lekin keyinchalik arxeontroplarga tegishli 
boshqa suyaklar topilishi bilan Homo ergaster degan atama yetarli
66

---

darajada asoslanmaganligi m a’lum b o ‘ldi. Shu sababli uni ilgaridek 
Homo erectus deb atash m a’qul deb topilgan.
Dastlab yarim million yillar mobaynida arxantroplar chamasi 
Afrikada yashagan va bazida qo‘shni tumanlarga chiqqan bo‘lishi 
kerak. Shunday tumanlardan biri yaqin Sharq uzoqrog‘i Kavkaz 
bo ‘lgan. Keyingi hududda bundan 1,7 million yillar yashagan 
erectuslaming bosh chanoq suyagi va pastki ja g ‘ suyagi topilgan.
Antropologlarning fikricha, Yava orolidagi erectusning yoshi 
1,2 millionga, Xitoydagi odam bosh suyagining yoshi 860 mingga 
teng. Arxantroplar quyi pleystotsenning oxirida Sharqiy va Janubiy 
Sharqiy Osiyoda mustahkam o ‘rnashib qolganlar. Ulaming yangi 
tumanlarga k o ‘chishi chamasi Afrika bilan Yevrosiyo oralig‘idagi 
ko'prik orqali amalga oshgan bo‘lishi kerak. 1891 -yili Ejen Dyubua 
Yava orolida maymun-odam pitekantropning kalla 
suyagining 
yuqori qismini, 1892-yili esa odam son suyagiga nisbatan ixcham 
son suyagini topadi.
Pitekantroplar yarim million yildan ko ‘proq yashagan ham­
da Afrikani butunligicha. Yevropani janubiy, Osiyoni ko‘p qis­
mini egallagan boMishlariga hamda tabiiy to ‘siqlar bilan alohi- 
dalashganligiga qaramay populyatsiyalari anatomik tuzilishi ji- 
hatdan o ‘zaro o ‘xshash bo‘lganlar. K o‘pchilik antropologlar Shar­
qiy Osiyo arxantroplariga Homo erectus deb nom berish, Afrika 
arxantroplarini esa boshqacha atashni lozim topganlar. Bunga sabab 
bundan 1 million yil muqaddam yashagan arxantroplaming suyak 
qoldig‘i 1997-yil Xabashistonning Buri deb nomlangan geologik 
yer qatlamdan topilganligidir. Topilgan kalla suyagi Sharqiy Osiyo 
erectus larining kalla suyagidan deyarli farq qilmasada o ‘zaro 
keskin tafovut qiladilar. 
1
Baribir mayda farqlar e ’tiborga olinmasa, erektuslaming 
skeleti ko‘p belgilari shu qatori hajmi va mutanosibligi bilan 
hozirgi zamon tipidagi odamlarga yaqin. Bu ayniqsa, yelka, bilak, 
son suyaklarini o'zaro nisbatini taqqoslaganda yaqqol k o ‘zga 
tashlanadi. U shimpanze 1:1 teng, odamlarda esa son suyagi 
uzunroq, yelka suyagi esa qisqaroq.
67

---

A w alam bor odam suyaklariga xos bunday mutanosiblik bun- 
dan 1,5 million yillar ilgari erectus larda namoyon b o ig an .
Gominidlardan farqli ravishda erectuslarda tana hajmi ortadi 
va erkak va ayol orasidagi farq kamayadi. Bulardan tashqari 
erectuslardagi tos, umurtqalaming tuzilishi gominidlardan farq 
qiladi. Habilislarda boshlangan kalla qutisi suyaklar hajmini 
ortishi erectuslarda davom etadi. U 1000 sm3 atrofida tebranadi. 
Erectuslarda miya o g ir 1 i gi ortgan b o i sada kalla skeletidabirm uncha 
tuban belgi-xossalari saqlangan. Xususan, peshona suyagi past va 
qiya, qosh suyaklari bo'rtgan holatda, ensa suyagi bo ‘rtib chiqqan 
kalla suyak devorlari qalin, kalla qutisining kengligi neandertall 
va hozirgi zamon tipidagi odamlamikigiga o'xshash o ‘rtada emas, 
avstralopiteklamiki singari ostki qismida og‘iz qismi biroz oldinga 
chiqqan. Pastki ja g ‘da iyak oldinga chiqmagan. Chaynash tishlari 
hozirgi odamlamikidan ancha yirik, tishlar tuzilishi ja g ‘ kattaligi 
bo‘yicha arxantroplar, avstralopiteklar, habilislarga nisbatan hozirgi 
odamlamikidan kam farq qiladi.