A21 Avezbayev S

B lim (ishlab chiqarish uchastkasi) — bu dehqonchilikda va 
chorvachilikda har xil ixtisoslashgan bir necha brigadalardan tar-
kib topgan, yagona hududga birlashgan, brigadalar uchun umumiy 
asosiy ishlab chiqarishga xizmat k rsatish va uni boshqarish 
b yicha b lim va q shimcha xizmatlarga hamda umumiy ishlab 
chiqarish va ijtimoiy infratizimga (ishlab chiqarish markazi, elektr, 
gaz, issiqlik va suv ta'minoti, dala shiyponlari, oshxonalar va 
sh. .) ega yirik k p tarmoqli b linmadir. 
Mazkur shaklga kompleks yoki dalachilik brigadalari deb ata-
ladigan, murakkab ishlab chiqarish tuzilishiga ega k p tarmoqli 
va tarmoq b linmalari ham kiradi. 
237 

---

B limlar hozir yer maydonlari lchamlari b yicha yirik 
qishloq x jalik korxonalarida uchraydi. 
Sex — bu ishlab chiqarish uchastkasiga xshash, x jalikdagi 
ichki b linma. Biroq sexlar, asosan, kompleks emas, balki tar-
moq xarakteriga (masalan, dehqonchilik va yem-xashak 
yetishtirish sexi) ega va bir necha brigadadan tarkib topadi. 
Ishlab chiqarish brigadasi deb yer va boshqa ishlab chiqarish 
vositalari uzoq muddatga biriktirilgan, asosan, z kuchi bilan 
yagona boshqaruv ostida mehnatni kooperatsiyalash va b lish 
asosida bir yoki bir necha mahsulot ishlab chiqarish b yicha bar-
cha ishlar siklini bajaradigan ishchilarning doimiy jamoasiga ayti-
ladi. Dalachilik, sabzavotchilik, bo dorchilik, yem-xashak 
yetishtirish va chorvachilik brigadalari (fermalari) deb ular bir-bir-
laridan ajratiladi. 
Ishlab chiqarish uchastkalaridan farqli laroq brigadalar 
ishchilari soni va yer maydonlari b yicha kichik, uncha mu-
rakkab b lmagan tuzilishga (asosan, zvenolar va pudratchilardan 
tashkil topgan) va tor ixtisoslikka ega b ladi. 
Zveno -— bir yoki bir necha texnologik jihatdan zaro 
bo langan operatsiyalarni birgalikda. bajaruvchi ishchilarning bir-
lamchi birlashmasidir. U, asosan, brigadalar tarkibida nia'lum ish 
davriga tuziladi va odatda, vaqtinchalik xarakterga ega. 
X jalikda ichki yer tuzish loyihasida b limlar, ishlab chiqa-
rish uchastkalari, brigadalar, sexlar soni, lchamlari va joy-
lashadigan rni belgilanadi, ularga yerlar biriktiriladi. 
X jalikda ichki b linmalarga nafaqat dchqonchilik va chor-
vachilik, balki qishloq x jaligiga xizmat k rsatuvchi (ta'mirlash, 
transport), qishloq x jalik mahsulotlarini tayyorlash va qayta ish-
lash b yicha, hamda savdo, qurilish, har xil kasblar va boshqalar 
bilan shu ullanuvchi b linmalar ham kiradi. 
Yer tuzish loyihasining k rilayotgan qismida jismoniy va 
yuridik shaxslarga mulkiy pay hisobiga beriladigan binolar, 
imoratlar va inshootlar, mahalliy z- zini boshqarish organlari 
balansiga beriladigan ijtimoiy soha va muhandislik infratizirn 
obyektlari egallagan yer uchastkalari chegaralari va maydonlari 
ham belgilanadi. 
Har xil mehnat jamoalariga biriktiriladigan yer massivlarini 
shakllantirish va maydonlarini aniqlashda quyidagi tamoyiilarga 
amal qilish kerak: 
— x jalikda yerlarni taqsimlash, ularni aniq b limlar va 

---

mehnat jamoalariga biriktirish yerlardan foydalanishda isrofgarchi-
likiarni tugatishga yordam qilishi kerak; 
— yerlardan foydalanish intensivligi darajasi tuproqlar unum-
dorligini t xtovsiz qayta tiklashni, ilmiy asosiangan dehqonchilik 
tizimlarini, ekinlarni yetishtirishning oqilona texnologiyalarini 
q llashni, yerlarni eroziyadan muhofaza qilishni, boshqa eroziya-
ga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni ta'minlashi kerak; 
-- yer, yer munosabatlarining moddiy asosi sifatida mehnat 
jamoalariga doimiy (mulk qihb, egalik qilishga yoki uzoq muddat-
ga foydalanishga) biriktirilishi, mehnat va pul moddiy resurslar bi-
lan ma
r
lum proporsiyalarda b lishi kerak; 
— ycrlarni qayta taqsimlashda ijtimoiy haqqoniylikni, mehnat 
jamoalarining va ayrim xodimlarning ishlab chiqarishning yakuniy 
natijalaridan moddiy manfaatdorliklarini ta'minlash, x jalik yuri-
tishning iqtisodiy sharoitlanni tenglashtirish uchun yerlarning 
unumdorligini va joylashgan rnini qattiq hisobga olish kerak. Bu 
ishlab chiqarish b limlari yer massivlarini optimal shakllantirish, 
yer soli i va yer uchun ijara haqi miqdorlarini belgilash, ularning 
x jalik faoliyatlari nalijalarini rejalashtirish uchun ham zarur. 
Yer islohoti boshlanguncha (1990-y.) k plab qishloq x jalik 
korxonaiarida tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilishi mavjud edi. 
Sovxozlar asosan. hududiy tuzilishga ega b lib, ularning b lim-
iari soni 3 tadan 6 gacha edi. Ularning lchamlari orasidagi farq 
esa juda katta edi. Masalan, sabzavot-sutchilik sovxozlarining 
haydalma yerlari b yicha maydonlari 1200—1500 ga, paxtachilik 
sovxozlari 6000—8000 ga tashkil ctgan b lsa, Qizilqumdagi 
k pchilik sovxozlarning umumiy maydonlari 25—35 ming gek-
tarni tashkil etar edi. Kolxozlarning lchamlari ham ihtisosliklari-
ga qarab har xiL b lsa ham, ularning maydonlari sovxozlarnikiga 
nisbatan ancha kichik edi. Masalan, paxtachilik kolxozlarining 
rtacha foydalaniladigan yerlari maydoni 1500—2000 gektarni 
tashkil etar va ularda, asosan, ishlab chiqarish brigadalari tashkil 
etilar edi. 
Ishlab chiqarish b limlarining yer maydonlari b yicha 
lchamlarini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi: 
— h jalikda q llaniladigan yerga b lgan mulkchilik, yer 
egaligi va yerdan foydalanish shakllari; 
— ishlab chiqarish b limlarining ixtisosliklari; 
— x jalik yerlarining unumdorligi, ularning joylashgan mi, 
shakllari va boshqa xususiyatlari; 
239 

---

---

kerak. Dehqonchiiikda bu sharoit b limga dala ishlari muddatlari 
mos tushmaydigan bir necha ekinlarni biriktirish zaruratini keltirib 
chiqaradi. Bunda, bulardan tashqari qishloq xo*jalik texnikasidan 
toiaroq foydalaniladi, ayrim ekinlar hosildorligining iqlim 
sharoitlariga va ekinlarning unumdorlik b yicha har xil yerlarda 
joylashishiga bo liqligi natijasida zgarib turishi mehnat haqiga 
kamroq ta'sir etadi. Dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlariga 
ega kompleks b limlar dalalar unumdorligini oshirish uchun 
g ngdan va yem-xashak uchun dehqonchilik chiqindilaridan 
yaxshiroq foydalanishlari mumkin. 
Ixtisoslashgan brigadalar kompleks brigadalarda yetakchi ekin-
larni samarali yetishtirish, ularga biriktirilgan ekin maydonlari 
oichamlari bilan ta'minlanmaydigan vaziyatlarda tashkil etiladi. 
Masalan, kartoshkani intensiv texnologiya b yfcha yetishtirish 
uchun yuqori ish unumdoriligi 100—200 ga maydonda ta'min-
lanadigan 23 mashinadan iborat majmua talab etiladi. Shuning 
uchun kartoshkaning ekin maydonlarini mayda ishlab chiqarish 
b limlariga tarqatish k p hollarda maqsadga muvofiq b lmaydi. 
Ixtisoslashgan boiimlarni tashkil etish k p q o i mehnati talab 
etadigan qishloq x jalik ekinlarini, (tamaki, sabzavot, qand 
lavlagisi va sh. .
x
), hamda ozuqa ekinlarini yetishtirishda ham 
(em-xashak ishlab chiqarish va chorvachilikning samaradorligini 
oshirish maqsadida) zini oqlaydi. 
Tabiiy, yaxshilangan va su oriladigan madaniy yaylovlar va 
pichanzorlarning katta maydonlari biriktirilgan b limlar k p 
miqdordagi yashil va da al ozuqalarni iste'mol qiladigan va* 
haydab boqishni talab qiladigan chorva mollari (q ylar, sigirlar, 
otlar) turlarini parvarishlashga ixtisoslashtiriladi. Ch chqalar 
oziqlanish ratsionlarida konsentratlar (omuxta yem) k p boigan-
ligi uchun, ch chqa fermalari, odatda, qishloq x jalik yerlari 
tarkibida haydalma yerlar nisbati k p boigan boiimlar tarkibiga 
kiritiladi. 
Ixtisoslashgan dalachilik brigadasining taxminiy oichami 
mehnat jamoasining iqtisodiy manfaatlaridan kelib chiqib, yer-
larning qishloq x jalik ekinlarini yetishtirish uchun yaroqliligini 
va ularning almashlab ekishlarda t ri aylanishi imkoniyatini 
hisobga olgan holda aniqlanadi. Ekinlar tarkibi tanlanib boiin-
ganidan keyin, mintaqaviy texnologik kartalarga mos tarzda dala 
ishlari davridagi mehnat sarflari hisoblanadi (8-jadval). 
241 

---

---

---

---

Ishlab chiqarish b limlari soni va joylashishi albcuta x jalik 
hududidagi aholi yashash joylarining x jalikda m ljallangan 
maqsadi va joylashishi bilan bo lanadi.