A21 Avezbayev S

Qishloq xo 'jalik texnikasidan foydalanish samaradorligini baho-
lash. X jaliklarda ichki yer tuzishning almashlab ekishlarni loyi-
halashda yechiladigan, dehqonchilikda ishlab chiqarish jarayonla-
rining samaradorligini oshirishga va eng awalo, qishloq x jalik 
texnikasidan oqilona foydalanishni tashkil etishga zamin yaratadi-
gan asosiy vazifalaridan biri tashkiliy-hududiy sharoitlar yaratish 
hisoblanadi. Qishloq x jalik texnikasidan foydalanish sama-
radorligini baholashda texnika unumdorligining oshishi, uning 
(ashkiliy va texnik sabablar b yicha t xtashlarini kamaytirishdan 
kelib chiqadigan dala ishlari muddatlarining qisqarishi hisobiga 
olinadigan q shimcha mahsulot qiymati hisoblanadi. 
Amaliyot k rsaiadiki, har xil hududni tashkil etish va 
mashina-traktor parkidan foydalanish, birinchi navbatda, qishloq 
x jalik texnikasi ish hajmini va dala ishlari muddatlarini aniqlay-
digan mexanizatorlarning ish kunidagi vaqtlar balansiga ta'sir eta-
di. Dala ishlari muddatlariga qishloq x jalik texnikasidan foy-
dalanishni tashki! etish va uning yerning texnologik xususiyatlariga 
(joyning relefiga, tuproqlarning mexanik tarkibiga, toshloqligiga va 
boshq.) Hamda hududning tashkil etilishiga (dalalarni joy-
lashtirish, ekinlarning jamlanish darajasi, ishlov berish masofasi 
uzunligi), hosilni yi ishda esa ekinlar hosildorligiga bo liq 
b ladigan unumdorligi ham sezilarli darajada ta'sir etadi. 
Dala ishlari muddatlarini hisoblashni donli-boshoqli ekinlarni 
yi ish misolida k ramiz. ailani yi ish muddati D quyidagi 
ifoda b vicha hisoblanadi: 
D - ^
3
+
 dS
™* 
nWK vP
r 
bunda P, — donli boshoqlilar maydoni, ga; p — brigadadagi don ruvchi 
kombaynlar soni; W — kombaynning ish kunida bajaradigan ishi, ga; K — 
smenalilik koeiTitsienti; d — donli — boshoqlilar bilan band dalalar soni; 
S„,ax — cng uzoq dalalar orasidagi maksimal masofa, km; V — kombaynlarn-
ing transport holatidagi tezligi, i s km (W=8 km 1 s); P, — ish kuni uzunli-
gi,s(P
r
=10s). 
W qiymati dalaning maydoniga bo liq holda quyidagi ifoda 
b yicha hisoblanadi (70 < P < 700): 
bunda Wn — allaning rejalashtirilayotgan hosildorligiga va ishlov berish 
masofasi uzunligiga bo liq holda ish kunida bajariladigan ish me'yori, ga; 
P — dala maydoni, ga* 
W=
W
» (98,78 _ 1 5 1 ! d l ) 
100 \ p J 
* BOJIKOB C . H . 3KOHOMM
l
ieCKaa 3(buoro JCMJieycTpoMCTBa: yne6.
HOCO6HC
— M.: MIIZ. 1990. 82—83-b. 
363 

---

SK-6 "Kolos" Kombaynining maydonlari 200 va 400 ga 
b lgan dalalardagi kunlik bajaradigan ishi me'yorini hisoblaymiz. 
Bajariladigan ishlarning namunaviy me'yorlaridan SK-6 "Kolos" 
kombayninining uzunligi 1000 m katta, alla hosildorligi 1 ga 
26—30 s b lgan yerlarda JVN-6 rish mashinasi bilan rilgan 
allani yi ish va yanchishda bir ish kunida bajaradigan ish me'y-
ori 14,4 ga tashkil etadi. Demak, 200ga dalani Wl=0,01xl4,4xl,0 
98,78 —— = 11,7 nida, dalaning maydoni 400 ga b l-
\ 200 ' 
ganda bir ish kunida W
2
=12,9 ga. 
Dala ishlari muddatlarining sishi mahsulotni kam yi ib ol-
ishga va uning sifati pasayishiga olib keladi. Masalan, ekish ishla-
rining bir kunga kechikishi mahsulot yetishtirishni rtacha 1,5% 
kamaytiradi, yi imini — 2, kuzgi shudgorni — 2,5, b sh shud-
gorlarni (parlarni) haydashni — 3, ekinlarni parvarishlashni —- 1% 
kechiktiradi. 
Ammo nooptimal muddatlarda yi ilgan yoki ishlangan barcha 
maydonlarda hosil kamayishi bir xil b lmaydi. Masalan, agar 
yi im 3 kunga kechiktirilsa, birinchi kunda yi ilgan massivda 
hosil kamayishi 2%, ikkinchi kun yi ilgan massivda — 4, uch-
inchi kun yi ilgan massivda esa 6% tashkil etadi. Agar hosilning 
har kungi kamayishi teng sadi deb hisoblasak, nooptimal mud-
datlarda ishlangan butun maydondagi hosil kamayishning rtacha 
foizi P quyidagi ifoda b yicha hisoblanadi: 
P ^ l + A D ^ 
2
; 
bunda P, — dala ishlari bajarilishining agrotexnik muddatlari buzilishidan 
hosilning kamayishi, 1 kunda %; D — da!a ishlarini tkazish muddatlarining 
optimal muddatlardan farqi, kun. 
Masalan, agar allani yi ish 5 kunga uzaysa, nooptimal mud-
datlarda* yi ilgan barcha maydonlardan yi ilgan hosilning rta-
cha kamayishi foizi 10 (5x2) ga emas, quyidagiga teng b ladi: 
p
 =
2^1+5)
=
g. 
2 
Nooptimal muddatlarda hosil yi ilgan yerlar maydoni P„ 
va mahsulot kamayishi P
u
s mlarda quyidagi ifoda b yi^ha 
hisoblanadi: 
364 

---

---

Xuddi shunday hisob-kjtoblar dala ishlarining boshqa asosiy 
turlari b yicha (tuproqlarga asosiy ishjov berish, ekish, ekinlarni 
parvarishlash) tkaziladi, *keyin esa k rsatkichlar sotish bahosi 
yordamida qiymat k rinishiga keltiriladi. 
Almashlab ekishlarni loyihalash va iqtisodiy asoslashning zi-
ga xos xususiyatlarini "Navr z" x jaligi yer tuzish loyihasi mi-
solida k ramiz. u : 
X jalik hududi^a yedarni x jalikda ichki baholash ma'lu-
motlariga asosans,qishlpq xo'ja,lik ekinlarini yetishtirishga yaroqli 
5 yer guruhi ajratilgan: 
1-guruh — barcha dala ekinlarini yetishtirish uchun kam yaro-
qli yerlar; 
2-guruh — kartoshka, k p yillik tlar uchun kam yaroqli, lekin 
paxta, ^'alla, biryillikv tlarva raakkaj xori uchun yaroqli yerlar; 
3-guruhT77;x ial»kning barcha qishloq x jalik ekinlarini ekish 
uchun yaroqli yerlar; 
4-guruh,— paxta, alla, bir yillik tlar va makkaj xori ekish 
uchun yaxshi yaroqli, kartoshka va k p yillik tlar uchun yaroqli 
yerlar; 
5-guruh — balrcha qishloq x jalik ekinlarini ekish uchun 
yaxshi yaroqli yerlar. 
X jajik yerlarining ekinlar uchun yaroqliligi xaritasi 19-rasm-
da kp'rsatilgan, 
Bu xaritani ekinlarning mavjud maydonlari tushirilgan xaritaga 
solishtirish shuni k rsatadiki, k p ekinlar, eng avvalo, x jalik 
uchun eng qimmatbaho ekinlar (paxta, alla, makkaj xori) 
unumdorligi b yicha yaroqsiz yerlarda yoki x jalik markazidan 
juda uzoqda joylashgan, bu ishlab chiqarish samaradorligining 
keskin pasayishiga blib keladi. 
X jalikdagi yerlarning yaroqliligini hisobga olib, yer tuzishda 
almashlab ekfshni loyihalashning ikki yechimi ishlandi (19-rasm). 
l-yechim b yicha x jalikda 5 almashlab ekish: 3 dala, 2 yem-
xashak almasMab ekishlari, haydalma yerlarda madaniy yaylov 
uchastkasi va 2 daladar* tashqari(almashlab ekishdan tashqari) 
uchastka! k zda tutilgan. Daia
;
ahnashlab ekishlarida ekinlarni 
tabaqalas^htirib ekish k zda tutiladi. Masalan, 1 va 3 almashlab 
ekishlarda k p yillik tlar, makkaj xpri, kuzgi ekinlar, ,b sh 
shudgor ;(par), uzdqdagi melioratiy hqlatj yomonroq yerlarda joy-
lashgan. 2 almashlab ekishda esa, asosan, paxta, k p yillik va bir 
yillik tlarni va g^alla ekinlarini dklsh nazarda tutildi. II yecHim 
b yicha xo'jalikda ekinrar tabaqalashtirib joylashtiriladigan 3 dala 
366 

---

---

---

32-jadvalning davomi 
1 
Tuproq unumdorligini saqlash uchun 
q shiincha xarajatlar 
Daia ishlari muddatlarining buzilishi hiso-
biga mahsulot y qotish 
Sof daromad 
Iqtisodiy samara 
2 
28,4 
185,7 
198,7 
3 
770,1 
571,4 
4 
8,5 
10,4 
558,8 
360,1 
K rinib turibdiki, loyihaviy yechimlar faqat x jalik tuproqlari 
b yicha ekinlarni yaxshi joylashtirish hisobiga dehqonchilik yalpi 
mahsuloti qiymatini 17—30% oshiradi va x jalik foydasini sezi-
larli k paytiradi (solishtirma baholarda va bir xil bazaviy hosil-
dorlikda).