Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"

Frans Kafka hayoti va ijodi
XX asr adabiyoti taraqqiyotini yangi yo‘nalishga solib yuborgan, inson va unung umriga o‘zgacha munosabatni qaror toptirgan Frans Kafka dunyodagi eng g‘aroyib va tushunarsiz taqdir egasi bo‘lgan ijodkordir. Millatiga ko‘ra juhud, tug‘ilgan yiliga ko‘ra nemis, tayangan madaniy an’analariga ko‘ra avstriyalik bo‘lgan yozuvchi o‘zida mutlaqo kelishtirib bo‘lmaydigan qarama-qarshilik, chigalliklarni jamlagan odam edi. Kafkaning asarlari inson tafakkurini o‘zgartirib yubordi, uning adabiyot haqidagi tasavvurini yangiladi, odamga o‘zgacha estetik nuqtai nazardan qarash mumkin ekanligini isbotladi. Uning asarlari kishilarga Botishdan oftob chiqqanini ko‘rishday ta’sir qiladi. F.Kafkaning ijodiy taqdiri ham shaxsiy hayotiga o‘xshash chigal edi. Undan uch roman qolgan bo‘lib, uchalasi ham tugallanmagan edi, uchovi ham adibning o‘limidan keyin chop etildi.
Adibning shaxsiyati, hayot va ijod yo‘li. Shaxsiyati, hayoti va ijodiy qismati hanuzga qadar ko‘pchilik uchun jumboq bo‘lib kelayotgan F. Kafka 1883-yilning 3-iyulida o‘sha paytlar Avstro-Vengriya imperiyasi tarkibida bo‘lgan Praga shahrida tug‘ildi. Kafka Pragadagi nemis gimnaziyasini tugatib, 1901-1905 yillarda mashhur Praga universitetida mashhur huquqshunoslikni o‘rgandi. U doktorlik ilmiy darajasiga egaliga hamda o‘zi qilayotgan ishga juda jiddiy munosabatda bo‘lganiga qaramay, bir umr kam haq to‘lanadigan kichik lavozimlarda ishladi. 1919-yilda sil kasaliga duchor bo ldi. Ushbu yildan e’tiboran xizmatga muntazam qatnamaydigan; tez-tez ra’til oladigan bo‘ldi. 1922-yilda esa salomatligiga ko‘ra nafaqaga chiiqdi. Shundan so‘ng, 1923-yilda Berlinga ketdi. U yerda biroz davolanib, adabiy yumushlar bilan shug‘ullanmoqchi bo‘ldi. Lekin sog‘ligining keskin yomonlashib ketganligi tufayli adib Pragaga qaytishga majbur bo‘ldi. F. Kafka 1924-yilning 3-iyunida Vena shahi atrofidagi Kerling sanatoriyasida vafot etdi.
U ko‘proq o‘zi uchun yozadigan adib edi. Shu bois bitganlrini eng yaqin kishilariga, shunda ham unchalik xushlamay ko‘rsatar, tirikligida chop etilgan bir necha asarini esa, do‘stlarining zo‘rlovlari bilan nashriyotga topshirgan edi. Ko‘pincha uning yozganlari stoli tortmasiga qolar edi. Shuning uchun ham dunyo adibning adabiy merosi miqyosidan uning o‘limidan so‘nggina xabardor bo‘ldi. Kafka o‘z asarlarini yaxshi ko‘rmas, ularni chop etishga deyarli qiziqmas, hatto o‘limi oldidan do‘sti Mark Brodga o‘zining chop etilmagan barcha qo‘lyozmalarini tezda yo‘qotib tashlashni vasiyat qilgan edi. “Menda adabiy qiziqishlar yo‘q, men o‘zim adabiyotdan iboratman”,- degandi F. Kafka do‘stlaridan biriga. U o‘z asrlari haqida:”Men ularni yaratgan onlarnigina hurmat qilaman, xolos”, - derdi. Shunga qaraganda, Kafka asarlarini shuhrat orttirish yoki qalam haqi uchun emas, balki yozmaslikning ilojini topmagani uchun yozgan deyish mumkin.
Mutaxassislar adibning birinchi romani “Amerika” 1911-1916-yillarda, ikkinchi romani “Jarayon” 1915-1918-yillarda, so‘nggi romani “Qo‘rg‘on” esa 1921-1922 yillarda yaratilganini aytishadi. Yozuvhcining “Evrilish”, “Hukm”, “Jazo koloniyasida”, “Ochlik ustasi” singari hikoyalari, “Otamga xat” essesi hozirda juda mashhur.
Kafka g‘alati shaxsiyat egasi bo‘lgan. Jismonan ojiz, kasalmandoq bola juda ta’sirchan va asabiy bo‘lib o‘sdi. U hamma narsadan ko‘ra ozodlikni, erkni sevar, lekin hech qachon erksevarlikni ochiq namoyon etmas, ozodlikdan quvonib ketmas edi. Adib yolg‘izljkni yaxshi ko‘rib intilar va ayni vaqtda, tanholikdan o‘tdan qo‘rqqanday qo‘eqar edi. Yaqin odamlari ko‘p bo‘lsa-da, uni tushunadigan chin do‘sti yo‘q edi. Intizomli va bilimdon xodim bo‘lishiga qaramay, xizmat vazifasida ko‘tarilmadi. O‘zini “adabiyotman” degan holda’ bor kuchini sarflab ijod qilmadi, lekin uning sirtdan qaraganda, ermakka qilgan ijodi odam va uning tasviri mohiyati haqidagi estetik qarashlarni ostin-ustun qilib yubordi. Chunki Kafka olamni ham, odamni
ham o‘ziga xos ko‘rardi va o‘ziga xos tasvirlashdan qo‘rqmasdi.