Abdulla sher axloqshunoslik

Ishqdir ul, nasha
7 
komilkim, andandir mudom
M ayda tashviri harorat, nayda ta ’siri sado'.
Komil nash’a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. 
Demak, muhabbat inson axloqiy hayotining cho‘qqisi, komilhk belgisidir. 
Shu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tom onidan doim o axl°4iy 
ideal tarzida qabul qilinadi: Farhod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek, 
Kumush va h.k. Shunday qilib, muhabbatni shaxs erkinligining axloqiy 
zarurat sifatidagi o ‘ziga xos ko‘rinishi, baxtga erishuvning asosiy omili 
deyish mumkin.
T a’kidlash lozimki, muhabbat — oliy tuyg‘u, shu ma noda u oliy 
tushuncha. Lekin uni tuban, quyi narsa-hodisalarga nisbatan ham 
qo‘llash hollari uchrab turadi. Chunonchi, Fromm singari g‘arbhk 
mutafakkirlar, ba’zi rus faylasuflari muhabbat tushunchasim о likka 
(nekrofil), mol-dunyoga, pulga nisbatan qo‘llaydilar. Ularga nisbatan 
« o 'chlik » , «ruju», «hirs» singari tu shu n ch alarn i q o ‘llash m a qul 
cm^siniksn^
M uhabbat ham , axloqshunoslikdagi ko‘pgina tushunchalardek, 
«juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi — nafrat. N afrat tushunchasi, 
albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida 
nam oyon bo‘ladi, obyektdan chetlashishni, undan begonalashishni 
taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushdagi
1 Fuzuliy. Asarlar. Ikki jildlik. 1 jild. Т ., G ‘. G ‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1968, 27-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tor, «mayda» ko‘rinishidir. N afratning ularga nisbatan «yirikligi» uning 
ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligidir.
Ayni paytda, nafrat g‘azabdan keskin farq qiladi. U, g‘azabga o'xshab, 
o ‘z obyektini yo‘qotishga intilm aydi, undan faqat yuz o ‘giradi. Uni 
muhabbat egasida o ‘z muhabbati obyektiga nisbatan tashqi bir kuchning 
noinsoniy, adolatsiz, noinsoflarcha munosabati tufayli o'sha kuchga 
qarshi q o ‘zg‘aladigan hissiyot deyish mumkin. U davomiylik tabiatiga 
ega, g ‘azab kabi o'tkinchi hodisa emas. Agar g ‘azabning asosida inson 
fe’lining salbiy holati — oniy badjahllilik yotsa, nafrat uchun chuqur 
o ‘ylab qabul qilingan uzil-kesil qaror yotadi. Ko‘rinishdan nafrat kishida 
yoqimsiz taassurot uyg‘otsa-da, ko‘p hollarda u illat emas, axloqiy fazilat 
sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir.
Shu o ‘rinda buyuk fransuz yozuvchisi Emil Zolyaning «Nima menda 
nafrat uyg'otadi» degan estetikaga doir kitobiga yozgan so‘zboshisidan 
olingan quyidagi fikrni keltirish maqsadga muvofiq:
«Nafrat — muqaddas. N afrat bu — kuchli va qudratli yuraklarning 
noroziligi, bu — o ‘rtamiyonalik va pastkashliklardan qahrlanadigan 
odamlarning jangovar jirkanchi. Nafratlanm oq — sevmoq degani, o ‘zida 
otashln va mardona qalbni his qilmoq, nimaiki sharmandalik va nodonlik 
bo‘lsa, o ‘shanga nisbatan chuqur hazar tuyg‘usini tuym oq degani.
N afrat yengillik beradi, nafrat adolat o ‘m atadi, nafrat yuksaltiradi»1.
Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u — ijtimoiy hodisa 
emas, ko‘p hollarda jinsiy muhabbat bilan yonma-yon keladi. M a’lumki, 
muhabbat egasi o ‘z sevgisini va sevgilisini qizg‘anib, asrab qolishga harakat 
qiladi. Ana shu qizg‘anish hissi m e’yoridan oshib ketganda rashkka 
aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta ’rif-tavsif qilmaylik, m e’yorning 
buzilishi, illat. Chunki uning m ohiyati xudbinlikka borib taqaladi: 
muhabbat egasi muhabbat lazzatiga noil b o ‘lgani holda uning iztirobidan 
qochishga intiladi; o‘zi chekishi lozim boMgan iztirobni o ‘z muhabbat 
obyektiga o ‘tkazishga harakat qiladi. Natijada ba’zan iztirobni yo‘qotishga 
intilish muhabbat obyektining o ‘zini yo‘q qilishga, fojiaga olib keladi.