2.Fonematikalıq princip (ólshem). Fonema – sóylew seslerindegi máni ajıratıwshı tildiń eń kishi birligi. Ol sóz ishinde máni ajıratıwshı til birligi bolǵanlıqtan háriǵler arqalı tańbalanadı. Bul principtiń talabı boyınsha imla qaǵıydaları sóz hám morfemalardaǵı seslerdiń aytılıwına qarap emes, fonemalarǵa tiykarlanıp jazıladı. Máselen, arab, Xalıqabad sózleriniń aqırındaǵı b, d únli dawıssızları awzıeki sóylewde únsiz p, t(arap, Xalıqabat) túrinde aytılsa da, imlada qabıl etilgen b, d foneması tiykarında jazıladı. Demek, fonematikalıq princip sóz hám morfemalardıń fonemalıq quramınıń saqlap jazılıwın talap etedi.
3.Morfologiyalıq princip. (etimologiyalıq princip dep te aytıladı). Sózlerdiń esitiliwine qarap emes, al túbir hám qosımtalardıń dáslepki pútinliginiń saqlanıp jazılıwı morfologiyalıq princip tiykarında boladı. Mısalı: bashshı – basshı, ishshil – izshil, azańǵı – azanǵı, jońqa – jonqa, isembedi – isenbedi, qara ǵoy – qara qoy, alagel – ala kel, baralmaydı – bara almaydı, saralat – sarı ala at, senner – seller – senler, kúller – kúnler, klup –kulb, aktip – aktib, pedagok – pedagog, Asqarop – Asqarov, Ibanop – Ibanov
4.Tariyxıy-dástúrli princip. (tradiciyalıq princip dep te aytıladı). Bul princip boyınsha sózlerdiń burınnan jazılıp kiyatırǵan qálpi saqlanıp jazıladı. Mısalı: xalıq, xabar, xat, xızmet, xosh, xoshamet, xan, xojalıq, shamal-samal, shaǵal-saǵal, shúdigar-súdigar, shalǵam-salǵam, buwday-biyday, aynalma-aylanba, aynanayın-aynalayın-aylanayın, jıylan-jiynal, qıylan-qıynal h.t.b. sózler, sonday-aq ertede orıs tilinen kirip, jazılıwı ábden qáliplesip ketken bolıs, oyaz, samawrın, teletin, sháynek. Keńse t.b sózlerdiń jazılıwı tariyxıy-dástúrli principke jatadı. Teńdey qatara qollanılatuǵın sózlerdiń birewi (salı-shalı) tilde áwelirek jumsalıw dástúri esapqa alınıp jazıladı.
5.Semantikalıq princip. Bul princip boyınsha mánilik jaqtan bir sózge barabar birikken hám dizbekli qospa sózler jazıladı. Mısalı: palawqabaq, ayǵabaǵar, tasbaqa, palhárre, Taxtakópir, Jańa jıl, Gárezsizlik kúni, Qurban hayt h.t.b
Esletpe: 9-klass sabaqlıǵında fonetikalıq, tariyxıy-dástúrli, semantikalıq, fonematikalıq principler berilgen bolsa, 10-klass sabaqlıǵında fonetikalıq, morfologiyalıq, tariyxıy negizler berilgen.
Qaraqalpaq tiliniń imlasında fonetikalıq hám morfologiyalıq negizler baslı orındı iyeleydi.
Damir Biyimbetov
Dostları ilə paylaş: |
